Η ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΠΛΑΤΩΝΟΣ

               

Παρουσίαση: Άννα Χ. Μαρκοπούλου, Δρ. Επιστημών της Αγωγής του Πανεπιστημίου της Σορβόννης (Paris V René Descartes), Επιστημονική συνεργάτις Ανώτατης Σχολής Παιδαγωγικής και Τεχνολογικής Εκπαίδευσης (Α.Σ.ΠΑΙ.Τ.Ε.) Αθήνας

Ι. Το όνομα και η προέλευση της Ακαδημίας

Το όνομα της Ακαδημίας οφείλεται στον πρώτο οικιστή της περιοχής ήρωα Ακάδημο ή Εκάδημο. Ο Διογένης ο Λαέρτιος αναφέρει ότι "εν Ακαδημεία  το δ’εστί γυμνάσιον  προάστειον αλσώδες από τινος  ήρωος ονομασθέν Εκαδήμου" και μνημονεύει ένα στίχο του Ευπόλιδος, "εν συσκίοις δρόμοισιν Εκαδήμου Θεού", ως απόδειξη του ισχυρισμού πως η Ακαδημία οφείλει το όνομά της στον Εκάδημο.

Ο Ακάδημος, κατά την παράδοση, ανήκει στη γενιά που προηγείται των ηρώων του Τρωικού πολέμου, είχε δε αποκαλύψει στους εκστρατεύσαντες κατά της Αττικής γιούς τού Τυνδάρεω, Κάστορα και Πολυδεύκη, τον χώρο όπου είχε κρύψει ο Θησέας την Ελένη. Με τη βοήθεια των Διοσκούρων, επικράτησε τότε στην Αθήνα ο αντίπαλος του Θησέως, Μενεσθεύς.

Οι Λακεδαιμόνιοι, όπως μας παραδίδει ο Πλούταρχος, επειδή γνώριζαν την σχετική παράδοση, εσέβοντο πάντα κατά τις μεταγενέστερες επιδρομές τους στην Αττική, το ιερό άλσος του Ακαδήμου.

Το ίδιο όμως όνομα σημαίνει και Δήμο "εκάς" του αστέως, δηλαδή δήμο μακριά από την πόλη. Πάντως είναι πολύ πιθανόν το τοπωνύμιο να είναι πρωϊμότερο του ήρωος, ο οποίος φαίνεται ότι εφευρέθηκε γιά να το ερμηνεύσει, όπως έχει παρατηρηθεί ότι συμβαίνει και σε άλλες περιπτώσεις.

ΙΙ. Τοπογραφία της Ακαδημίας

Η Ακαδημία στην αρχαιότητα ήταν μια ιδιαίτερα εκτεταμένη περιοχή με άλση,  σκιερά δένδρα και περιπάτους, δίπλα στον Κηφισό ποταμό.

Το ιερό άλσος της  Ακαδημίας ήταν αφιερωμένο στην Αθηνά. Μέσα στο τέμενος της Αθηνάς, υπήρχαν οι «δώδεκα μορίαι ελαίαι», ιερές ελιές, από τις οποίες προέρχονταν το ιερό λάδι που προσφερόταν ως βραβείο στους νικητές των Παναθηναϊκών αγώνων.

Δίπλα στο ιερό της Αθηνάς υπήρχε το τέμενος του Μορίου Δία. Επίσης υπήρχαν στο Γυμνάσιο, βωμοί αφιερωμένοι στον Ερμή και τον Ηρακλή. Κοινός επιβλητικός βωμός υπήρχε στην Ακαδημία αφιερωμένος στον Προμηθέα και τον Ήφαιστο. Από την φλόγα του βωμού αυτού, άναβαν τις λαμπάδες οι αθλητές που έτρεχαν στις λαμπαδηδρομίες, αγώνες που πραγματοποιούνταν προς τιμή των νεκρών στον Δρόμο προς Ακαδημία.

Μέσα σε αυτόν τον χώρο, ιδρύθηκε τον 6ο αι π.Χ.,  το Γυμνάσιο της Ακαδημίας. Ο Πλούταρχος μας παραδίδει ότι ο Πεισίστρατος έστησε στην είσοδο του Γυμνασίου της Ακαδημίας, άγαλμα στο βωμό του θεού Έρωτα προς τιμήν του εραστή του Χάρμου. Ο Αθήναιος παραδίδει μιά παραλλαγή αυτής της πληροφορίας και αναφέρεται στο επίγραμμα που υπήρχε στον βωμό.

Ο Χάρμος έστησε βωμό στον πολυμήχανο θεό Ερωτα "επί σκιεροίς τέρμασι γυμνασίου". Αυτή είναι η πρώτη φορά που έχουμε σαφή αναφορά για γυμνάσιο στην Ακαδημία κατά την αρχαϊκή εποχή. Ο Παυσανίας αναφέρει μία είσοδο "προ δε της εισόδου της ες Ακαδημίαν", καίτοι η επίσκεψή του έγινε πολλούς αιώνες μετά τον Πλάτωνα, εντούτοις συνδέει  την είσοδο αυτή  με ένα αφιέρωμα στον Ερωτα, που στήθηκε από τον Χάρμο.

Από τα τέλη του 6ου αι.π.Χ., σύμφωνα με τους αρχαίους συγγραφείς, η Ακαδημία απέκτησε έναν περίβολο, του οποίου η εξαιρετικά πολυδάπανη κατασκευή αποδίδεται στον Ίππαρχο, γιό του Πεισίστρατου. Ο περίβολος αυτός έμεινε γνωστός με το όνομα «Ιππάρχου τειχίον».

Τον 5ο αι.π.Χ., ο Κίμων δενδροφύτευσε και υδροδότησε τον χώρο του Γυμνασίου και τον μετέβαλε σε χλοερό άλσος. Φαίνεται ότι ο Κίμων, στο πλαίσιο προγράμματος αναμόρφωσης της πόλης,  μεταξύ άλλων έργων «την Ακαδημίαν εξ ανύδρου και αιχμηράς κατάρριπον αποδείξας άλσος, ησκημένον υπ'αυτού δρόμος καθαροίς και συστίοις περιπάτους".

Ο Delorme πιστεύει ότι ο Κίμων επισκεύασε τις εγκαταστάσεις του Γυμνασίου που καταστράφηκαν από τους Πέρσες, ενώ ο Kyle θεωρεί ότι μετέτρεψε την Ακαδημία από θρησκευτικό κέντρο με περιορισμένες αθλητικές δραστηριότητες και προσιτές μόνον στην αριστοκρατική τάξη, σε γυμνάσιο ανοικτό σε όλους τους πολίτες.

Αυτή η ειδυλλιακή τοποθεσία περιγράφεται θαυμάσια σε απόσπασμα από τις Νεφέλες του Αριστοφάνη, που αναφέρεται σε νέους που περνούν τις ελεύθερες ώρες τους στην Ακαδημία την άνοιξη μέσα στα άνθη και κάτω από λεύκες, πλατάνια και νερά.

Κατά την διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου ο Χώρος της Ακαδημίας χρησίμευσε ως στρατόπεδο για τους Σπαρτιάτες  το 405 και το 403 π.χ. αι.

ΙΙΙ. Η ίδρυση της Σχολής από τον Πλάτωνα

Το 387 π.Χ. ο Πλάτων επιστρέφοντας στην Αθήνα από το α’ ταξίδι του στις Συρακούσες, ίδρυσε στην περιοχή του Γυμνασίου την περίφημη σχολή του. Πιό συγκεκριμένα, οι σχέσεις του τυράννου των Συρακουσών Διονυσίου του πρώτου και του Πλάτωνος δεν υπήρξαν φιλικές και ο τύραννος, για να απαλλαγεί από αυτόν, τον παρέδωσε στον Πόλιδα, ο οποίος ήταν πολιτικός απεσταλμένος της Σπάρτης στις Συρακούσες. Κατά διαταγήν αυτού, ο Πλάτων θεωρήθηκε αιχμάλωτος πολέμου και εκτέθηκε προς πώλησιν στην αγορά των δούλων στην Αίγινα. Εκεί βρέθηκε ο Αννίκερις από την Κυρήνη, ο οποίος τον εξαγόρασε και τον διευκόλυνε να επιστρέψει στην Αθήνα. Οι φίλοι του Πλάτωνος στην Αθήνα συγκέντρωσαν 30 μνας, το αντίτιμο της εξαγοράς του και το έδωσαν στον Αννίκερι. Αυτός, όμως, επέστρεψε το χρηματικό αυτό ποσόν και τους είπε ότι δεν ήταν μόνο εκείνοι άξιοι να φροντίζουν για τον Πλάτωνα. Με το χρηματικό αυτό ποσόν αγοράστηκε, το 388 π. Χ. μικρό κτήμα δίπλα στο ιερό του ήρωος Ακαδήμου, όπου ιδρύθηκε η Ακαδημία ως τόπος διδασκαλίας του Πλάτωνος και των μαθητών του.

Αργότερα, στον χώρο αυτό, και προς τον Ίππιο Κολωνό, ο Πλάτων έκτισε την οικία του. Μέσα σε ιδιόκτητο κήπο, ίδρυσε το Μουσείο και στοά γιά τη διδασκαλία του. Εκεί το 347 π.Χ. τάφηκε ο Πλάτων ύστερα από 40 χρόνια διδασκαλίας.

Ο διάδοχος του Πλάτωνος στην Ακαδημία, ανιψιός του Σπεύσιππος αφιέρωσε αγάλματα των Χαρίτων στο Μουσείο. Ο Πέρσης Μιθριδάτης έστησε ανδριάντα του Πλάτωνος, έργο του γνωστού γλύπτη Σιλαλίωνος, σύμφωνα με τον Διογένη Λαέρτιο.

IV. Συνοπτική ιστορία της Ακαδημίας του Πλάτωνος

Η Ακαδημία ιδρύθηκε. όπως προαναφέραμε, το 387 από τον Πλάτωνα και έκλεισε οριστικά το 529 μ.Χ., όταν καταργήθηκε από τον Βυζαντινό αυτοκράτορα Ιουστινιανό.

Ο στόχος του Πλάτωνος με την ίδρυση της Ακαδημίας, ήταν να οργανώσει μία ομάδα Αθηναίων πολιτικών-φιλοσόφων, που θα ήταν σε θέση να εκφράσει με συγκεκριμένο τρόπο την σύζευξη εκείνη της πολιτικής και της φιλοσοφίας, στην οποία βασιζόταν το σχέδιό του για την ανασυγκρότηση της "πόλεως", και που θα αποτελούσε ένα διεθνές κέντρο εξουσίας.

Η Ακαδημία ήταν στις αρχές της ιδρύσεώς της και παρέμεινε καθ'όλη τη διάρκεια της ζωής του Πλάτωνα, ένα πολυσύνθετο ίδρυμα. Από νομική άποψη, επρόκειτο για ένα θρησκευτικό σύλλογο αφιερωμένο στη λατρεία των Μουσών. Στην πραγματικότητα, όμως, ήταν ταυτόχρονα μία πολιτική οργάνωση, που συγκέντρωνε αριστοκρατικούς νέους από την Αθήνα και ολόκληρο τον ελληνικό κόσμο, και κέντρο επιστημονικής έρευνας, το οποίο αποτελούσε σημείο αναφοράς, όχι μόνο για φιλοσόφους, αλλά και για μαθηματικούς, αστρονόμους και επιστήμονες. Τέλος, ήταν ένα μεγάλο ίδρυμα ανώτερης εκπαίδευσης, το πρώτο στο είδος του στην ιστορία της Ελλάδας.

Το χαρακτηριστικό γνώρισμα της Ακαδημίας ήταν ο κοινός βίος δασκάλων και μαθητών, η συμφωνία πάνω σε ένα σχέδιο ηθικοπολιτικής μεταρρύθμισης της κοινωνίας και η πεποίθηση ότι αυτό το σχέδιο έπρεπε να βασίζεται σε μία φιλοσοφική-επιστημονική γνώση. Από το 387 και μετά όλη η πνευματική ζωή του Πλάτωνος αναπτύχθηκε μέσα στην Ακαδημία: είναι ενδεικτικό ότι πολλά από τα σπουδαιότερα φιλοσοφικά έργα του, όπως η Πολιτεία, ο Παρμενίδης, ο Φίληβος και οι Νόμοι, μπορούν να ερμηνευθούν ως προγραμματικά κείμενα ή συμβολές του στο πλαίσιο των εσωτερικών διαλέξεων της σχολής.

Ο Διογένης Λαέρτιος διαιρεί την ιστορία της Ακαδημίας σε τρεις διακριτές περιόδους:

1) Την "Αρχαία Ακαδημία" (347-270): Σχολάρχες ήσαν ο Σπεύσιππος, γιός της αδελφής του Πλάτωνος, ο Ξενοκράτης από την Χαλκηδόνα, ο Πολέμων και ο Κράντωρ από τους Σόλους της Κιλικίας. 

2) Την "Μέση Ακαδημία" (270-155): Σχολάρχης ήταν ο Αρκεσίλαος από την Πιτάνη της Αιολίδος. Αυτή η περίοδος χαρακτηρίζεται από επιδράσεις της Σκεπτικής φιλοσοφίας, εφόσον ο Αρκεσίλαος συνδέθηκε με τον Κράντορα και ήλθε σε επαφή με τον Πύρρωνα τον Ηλείο, έναν από τους σπουδαιότερους εκπροσώπους των Σκεπτικών φιλοσόφων.

3) Την "Νέα Ακαδημία" έως το 78π.Χ.: Σχολάρχες ήσαν ο Λακύδης ο Κυρηναίος, ο Τηλεκλής και ο Εύανδρος, στους οποίους ο Λακύδης παρέδωσε την διεύθυνση, αν και ευρίσκετο ακόμη εν ζωή, ο Ηγησίνους από την Πέργαμο, ο Καρνεάδης από την Κυρήνη, ο Κράτης ο Αθηναίος, ο Κλειτόμαχος ο Καρχηδόνιος, ο Φίλων ο Λαρισαίος και, τέλος ο Αντίοχος ο Ασκαλωνίτης, του οποίου ήταν μαθητής ο Κικέρων.

Από την άποψη της εξέλιξης των ιδεών, η Πλατωνική Ακαδημία χωρίζεται σχηματικά σε τρεις περιόδους:

1) Κατά την πρώτη περίοδο της Αρχαίας Ακαδημίας, η Σχολή έχασε εντελώς την πολιτική της διάσταση και μετατράπηκε εκ των πραγμάτων σε μία σχολή, στην οποία διδάσκεται μόνο η φιλοσοφική θεωρία. Με αυτήν την έννοια, η γνώση του αληθινού φιλοσόφου χάνει κάθε πρακτική διάσταση και απομένει μόνο η "θεωρητική". Ο βασικός στόχος του φιλοσόφου πλέον, είναι να αναγνωρίσει και να  συλλάβει την τάξη του κόσμου -μία τάξη εκ των προτέρων δεδομένη και εγγυημένη- και, δι'αυτής της οδού, να επανεύρει τη θεϊκή παρουσία μέσα στον κόσμο.

2) Κατά την δεύτερη περίοδο της Μέσης Ακαδημίας, η Σχολή χαρακτηρίζεται, όπως προαναφέραμε, από τις επιδράσεις της Σκεπτικής φιλοσοφίας. Σε αυτό το πλαίσιο, οι Ακαδημεικοί, σε αντίθεση με τους Στωϊκούς φιλοσόφους, υποστήριζαν ότι η αληθής γνώση δεν είναι δυνατή και ότι, επομένως, αναπόφευκτα καταλήγουμε σε εποχήν, δηλαδή σε αποχή από οποιαδήποτε εκφορά κρίσεων για τα πράγματα.

3) Τέλος, κατά την τρίτη περίοδο της Νέας Ακαδημίας, ο σκεπτικισμός εγκαταλείπεται σταδιακά και συγκροτούνται και πάλι σύνθετα θεωρητικά συστήματα "δογματικής" φύσεως. Γενικότερα, οι Ακαδημεικοί αυτής της περιόδου υποστήριζαν τη σύγκλιση μεταξύ της Ακαδημαϊκής, της Περιπατητικής και της Στωϊκής φιλοσοφίας καθώς και την κοινή τους αντίθεση με τον Επικουρισμό. Από αυτόν τον συγκρητισμό θα αναδυθεί, κατά τον 1ο και τον 2ο αιώνα μ.Χ., το μεσοπλατωνικό ρεύμα σκέψης και, κατά τον 3ο αιώνα μ.Χ., ο νεοπλατωνισμός.

Η Ακαδημία συνέχισε τη λειτουργία της σε όλη την περίοδο των ελληνιστικών χρόνων, για να διακοπεί η λειτουργία της για τέσσερα χρόνια, κατά τον Πρώτο Μιθριδατικό Πόλεμο και τη φυγή του Φίλωνος του Λαρισαίου, εκπροσώπου της "Νέας Ακαδημίας", γύρω στο 80 π.Χ.

Ο Φίλων εγκατέλειψε τότε την Αθήνα και κατέφυγε στη Ρώμη, όπου φαίνεται να παρέμεινε μέχρι τον θάνατό του. Το 86 π.Χ., ο Λεύκιος Κορνήλιος Σύλλας πολιόρκησε την Αθήνα, προκαλώντας μεγάλη καταστροφή. Η καταστροφή αυτή φαίνεται ότι ήταν τόσο σοβαρή, ώστε η ανακατασκευή και η επαναλειτουργία της ήταν σχεδόν αδύνατη. Όταν ο Αντίοχος ο Ασκαλωνίτης επέστρεψε στην Αθήνα από την Αλεξάνδρεια το 84 π.Χ., η Ακαδημία άρχισε πάλι τη λειτουργία της, όχι πλέον στο χώρο της Ακαδημίας, αλλά στο Λύκειο.

Έκτοτε, η πτώση των "εθνικών" είναι ραγδαία. Ο Θεοδόσιος ο Μέγας κλείνει το Μαντείο, διατάζει να καταστραφούν οι ελληνικοί ναοί και καταργεί τους Ολυμπιακούς αγώνες. Ο Ιουστινιανός κλείνει τη φιλοσοφική Σχολή της Αθήνας και καταστρέφει ή ακρωτηριάζει πολλά αρχαία μνημεία για να πάρει υλικό έτοιμο για να κτίσει την Αγία Σοφία και να διακοσμήσει τη Νέα Ρώμη. Το όνομα Έλληνες είναι πλέον σχετλιαστικό: σημαίνει τους άθλιους ειδωλολάτρες, τους εθνικούς.

V. Επίσκεψη στον αρχαιολογικό χώρο

Ο σημερινός επισκέπτης της Αθήνας μπορεί να επισκεφθεί τον αρχαιολογικό χώρο της Ακαδημίας, που βρίσκεται εκατέρωθεν της οδού Κρατύλου στην περιοχή Κολωνού και Ακαδημίας Πλάτωνος.

Εκατέρωθεν της οδού Κρατύλου, βρίσκονται τα σημαντικά μνημεία, η Ιερά Οικία Γεωμετρικών Χρόνων, το Γυμνάσιο, όπου αθλούνταν οι μαθητές-φοιτητές, η Πρωτοελλαδική Αψιδωτή Οικία, η οποία θα πρέπει να είναι της εποχής του μυθικού ήρωος Ακαδήμου και το Περίστυλο Κτήριο (4ος π.Χ. αιώνας), που ίσως είναι το μόνο σημαντικό μνημείο, σήμερα, της Ακαδημίας του Πλάτωνος.

Η τοπογραφική εξακρίβωση του ιερού άλσους του Ακαδήμου, και της σχολής του μεγάλου φιλοσόφου Πλάτωνος απετέλεσε κατά το παρελθόν και αποτελεί μέχρι σήμερα ένα από τα πιό σημαντικά προβλήματα της. Ετσι, μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα η θέση της Ακαδημίας δεν είχε ταυτισθεί. Οι αρχαιολόγοι και οι μελετητές γνώριζαν αορίστως και σύμφωνα με τις αρχαίες μαρτυρίες, ότι κοντά στον Ίππιο Κολωνό είχε την Σχολή του ο κορυφαίος φιλόσοφος Πλάτων.

 Από το έτος 1929  ο αρχιτέκτων Παναγιώτης Αριστόφρων, ομογενής εξ Αιγύπτου, και θαυμαστής του Πλάτωνος αποφάσισε να αναζητήσει και να ιδρύσει, εκεί κοντά στα ερείπια της Ακαδημίας, ένα Διεθνές  Κοινό των Ακαδημιών και των Πανεπιστημίων, του οποίου ο σκοπός θα ήταν η μεθοδική συνεργασία προς επιστημονική μελέτη όλων των προβλημάτων, τα οπία απασχολού την ανθρώπινη διάνοια.

Τότε ο Αριστόφρων διέθεσε μεγάλο μέρος της περιουσίας του στην Ακαδημία Αθηνών που ήταν, κατά τη γνώμη του, η διάδοχος της αρχαίας Ακαδημίας, προκειμένου να πραγματοποιηθούν ανασκαφές και απαλλοτριώσεις, υπό την εποπτεία του αρχαιολόγου Κ. Κουρουνιώτη σε συνεργασία με όλους τους αρχαιολόγους της Ακαδημίας Αθηνών και με την προσωπική συμπαράσταση του ίδιου του ευεργέτη, στην περιοχή που ήταν τότε γνωστή ως Μπύθουλας ή Βύθουλας.

Στις ανασκαφές αυτές έρχονται στην επιφάνεια σχεδόν όλες οι μέχρι σήμερα σωζόμενες αρχαιότητες στον Αρχαιολογικό Χώρο της Ακαδημίας.

Τα πρώτα αποτελέσματα των ανασκαφών του Αριστόφρονος ανακοινώνονται το 1933 πανυγυρικά στην Ακαδημία Αθηνών. Οι έρευνες διακόπτονται το 1940 με τον πόλεμο. Το 1944 πεθαίνει ο εμπνευστής των ανασκαφών της Ακαδημίας, Π. Αριστόφρων, αφήνοντας όμως ένα ιδιαίτερα σημαντικό έργο και μία μεγάλη έκταση αγορασμένη για την συνέχιση των ανασκαφών. Ομως, τα αποτελέσματα των ανασκαφών του ουδέποτε έχουν λεπτομερώς δημοσιευθεί.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΒΙΛΑΜΟΒΙΤΣ Ουλ. φον Μέλεντορφ, Πλάτων Η ζωή και το έργο του, Αθήνα 2005, Δεύτερο Βιβλίο: "Ωριμα χρόνια", Κεφ. 10: "Η ίδρυση της Σχολής", σ. 314-372

ΓΕΩΡΓΟΥΛΗΣ  Κ. Δ., Ιστορία της Ελληνικής Φιλοσοφίας, Αθήνα ⁴2004, σ. 236-241, 450-458

ΔΙΟΓΕΝΗΣ ΛΑΕΡΤΙΟΣ, Βίοι Φιλοσόφων,  Βιβλίον Γ': "Πλάτων"

VEGETTI M., Ιστορία της Αρχαίας Φιλοσοφίας, Αθήνα 2000, σ. 154-155, 193-204

                                            
Άννα Μαρκοπούλου