ΚΩΣΤΑΣ ΕΥΑΓΓΕΛΑΤΟΣ
«Η ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ Ο ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΜΑΣ»
Από το βάρος του ακαδημαϊσμού και τις «υψηλές» εθνικοoαπελευθερωτικές και επαναστατικές ιδέες του ρομαντισμού, που επικρατούσαν στο ιδεολογικό προσκήνιο στο τέλος του 19ου αιώνα, οι αισθητικές αξίες που εικαστικοί καλλιτέχνες και φιλόσοφοι είχαν θεσπίσει με τα έργα και τα κείμενά τους σαν πρότυπα, ανατράπηκαν με την είσοδο του 20ου αιώνα εκ θεμελίων. Αρχικά με το πρόσχημα της απομυθοποίησης και της άρνησης, που απελευθέρωνε τους δημιουργούς από τα αισθητικά δεσμά του ευρωπαϊκού παρελθόντος και μετέπειτα από την επιταγή μιας νέας μυθολογίας. Επιταγή που διαρκεί εν δυνάμει μέχρι σήμερα παρά τις ποικίλες και πολλαπλές ανακοπές της από απολυταρχικά καθεστώτα και οικονομικοπολιτικές συγκρούσεις και κρίσεις.
Στα 110 και πλέον χρόνια της σύγχρονης τέχνης, δεν έχει γίνει κτήμα των ανθρωπίνων συνειδήσεων, η νέα οπτική, η αξία και η εκφραστική αμεσότητα και δύναμη της τέχνης αυτής. Επικαλούνται το ακατανόητο, το παράλογο, ενίοτε το πρόχειρο, το άσχημο, την φαινομενική εγκεφαλικότητα και ψυχρότητα των σύγχρονων έργων. Επικαλούνται – και όχι αβάσιμα – τις οικονομικές, κοινωνικοπολιτικές και πολιτιστικές καταστάσεις, που εμποδίζουν ή διαστρεβλώνουν την αισθητική παιδεία των πολιτών της καταναλωτικής κοινωνίας, με αποτέλεσμα να αποξενώνεται ο εν δυνάμει δέκτης, ο άνθρωπος του αιώνα μας δηλαδή, από τα καλλιτεχνικά έργα της εποχής του. Ολέθρια αντίφαση, γιατί κάθε ζωντανή τέχνη εκφράζει κύρια το πνεύμα, τις επιδιώξεις, τα οράματα και τους προσανατολισμούς της εποχής της.
Είναι άλλωστε παραδεκτό ότι οι καλλιτέχνες μεγαλουργούν όταν προσδιορίζουν στο έργο τους προφητικά ή και παρακολουθηματικά το πνεύμα της εποχής τους. Πώς όμως μπορεί ένας καλλιτέχνης να δημιουργήσει σημαντικά έργα σε μια εποχή που σαν κοινωνικό σύνολο αδιαφορεί για την επαφή και την πνευματική οικειοποίηση του έργου που παράγει ο καλλιτέχνης; Εννοώ ο καλλιτέχνης που δεν αντιγράφει φόρμες και συνταγές του παρελθόντος η του επικρατούντος «μάρκετινγκ», αλλά αναπλάθει με τη δημιουργική φαντασία του τον εξωτερικό και εσωτερικό κόσμο και χαράζει με τόλμη και πρωτοτυπία νέες εκφραστικές μεθόδους και προσεπεξευρίσκει οπτικές διατυπώσεις.
'Αραγε σε όλη αυτή τη νεφελώδη κατάσταση, που διαρκεί τόσο πολύ και που οι πιθανές βελτιώσεις και συνοδοιπορίες καλλιτέχνη και κοινού συνέβησαν σε κάποιες χρονικές στιγμές, αλλά δεν απέδωσαν σε βάθος και διάρκεια, ποια είναι η θέση και ίσως η ευθύνη του σύγχρονου καλλιτέχνη;
Σε μια μακραίωνη ιστορική πορεία, που η μαγική - εξορκιστική - θρησκευτική ανάγκη της τέχνης έδωσε τη θέση της στη σχέση: κράτος - εκκλησία - παραγγελία - εργαστήριο με μαθητές και βοηθούς -προσδιορισμένο θέμα - έργο, η είσοδος του 20ου αιώνα άλλαξε ριζικά την εξελικτική πορεία των σχέσεων αυτών.Η δε είσοδος του 21ου αιώνα παγίωσε μεν την ισχύ των χορηγών, των συλλεκτών, των επιμελητών και των θεωρητικών τέχνης, αλλά ο μοχλός της αλλαγής στηρίχθηκε στη βιωμένη από τους σύγχρονους καλλιτέχνες ανεξαρτησία. Όμως, αυτή η ανεξαρτησία του καλλιτέχνη, από τις παραδοσιακές δομές και κανόνες δημιουργίας, οδήγησε μέσα από αντιστρόφως ανάλογες διαδικασίες σε μια μεγαλύτερη αποξένωση του καλλιτέχνη. Μόνος και κλεισμένος στο προσωπικό του κέλυφος συνθέτει έργα, που απευθύνονται ουσιαστικά στον εαυτό του. Αλλά και όταν μετέχει ενεργά σε μορφές τέχνης που απαιτούν την συμμετοχή άλλων καλλιτεχνών ή και του κοινού, όπως π.χ. εικαστικές παραστάσεις (performance), εικαστικά περιβάλλοντα, διαμορφώσεις χώρων κ.α., δύσκολα αποβάλλει τον χαρακτηρισμό του περιθωριακού. Δρα στην πραγματικότητα μεταξύ λίγων και ορισμένων, ενός προσωπικού κοινού που έχει ελάχιστη σχέση με το μεγάλο κοινωνικό σύνολο, το οποίο στην καλύτερη περίπτωση εκπλήσσεται ή μειδιά… Ίσως, είναι σημαντικότερο και δημιουργικότερο το να βιώνει την προσωπικότητά του ο καλλιτέχνης μέσα σε ένα καταπιεστικό από εμφανείς φορείς σύστημα… Η ανεξαρτησία τον οδήγησε μεν σε μια διαδικασία έμπνευσης και παραγωγής έργων που εφευρίσκει ο ίδιος, αλλά δυστυχώς δεν πέτυχε να τον απαλλάξει από τους μεσάζοντες (εμπόρους τέχνης, γκαλερίστες, μάνατζερ, χρηματοδότες, γραφειοκράτες, δημόσιες σχέσεις), ούτε βέβαια από τους καθοδηγητές τάσεων και αισθητικών ιδεών, που στις μέρες μας δεν είναι πλέον οι δημιουργοί, αλλά οι τεχνοκρίτες, σύγχρονοι θεωρητικοί και «πεφωτισμένοι» γκαλερίστες, διευθυντές μουσείων, επιμελητές διεθνών εκθέσεων οι οποίοι καθορίζουν την τέχνη του σήμερα με τις αμφιλεγόμενες αλλά ισχυρές επιλογές τους, παρά την παγκόσμια οικονομική κρίση στον νέο αιώνα που διανύουμε.
Έτσι ο καλλιτέχνης που υπερασπίζεται την ανεξαρτησία του, την ελεύθερη έκφρασή του, την ανένδοτη πορεία του για τη δημιουργία σημαντικής τέχνης, δεν έχει καν πεδία επιλογής. Μόνος αποφασίζει την παραγωγή έργων και πολλές φορές τα αποθηκεύει, αφού κανένας δεν τα παράγγειλε, κανένας σχεδόν δεν τα βλέπει και κανένας από τους διακινητές έργων τέχνης δεν ενδιαφέρεται γι’ αυτά. Υπάρχουν τόσοι άλλωστε που είναι πρόθυμοι να ικανοποιήσουν το κάθε τι που επιτάσσουν η μόδα και το μάρκετινγκ.
Λογικά αυτή η καλλιτεχνική ανεξαρτησία θα έπρεπε να ευοδώσει και την δημιουργία ζωγραφικών έργων σύμφωνα με τις δομικές και αισθητικές αρχές της ζωγραφικής. Όμως αυτή η ανεξαρτησία εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων, μας οδήγησε μέσα από σχεδόν αντιστρόφως ανάλογες διαδικασίες στην προτεινόμενη εκμηδένιση της ζωγραφικής και κατ’ αναλογίαν της γλυπτικής, της χαρακτικής κι άλλων εικαστικών εκφραστικών μορφών άμεσης έκφρασης.
Κατά τον φιλόσοφο Martin Heidegger/Μάρντιν Χαΐντεγκερ μέσα στο καλλιτεχνικό
έργο ενεργοποιείται η αλήθεια, που είναι η αποκάλυψη των όντων μέσα στο Είναι τους. Η
δημιουργική φανέρωση ενός κόσμου είναι ό,τι βασικότερο κατορθώνει το καλλιτέχνημα.
Συνεπώς η εικαστική αναγωγή στο Σύμβολο της ουσίας του έργου τέχνης γίνεται μέσα από
το αέναο «συμβάν» της Αλήθειας. Βέβαια ο Friedrich Nietsche / Φρειδερίκος
Νίτσε αποδίδει τη γένεση του καλλιτεχνήματος στη διαμάχη του Απολλώνιου στοιχείου με
το Διονυσιακό στοιχείο και κατά τον Albrecht Durer/Άλμπερτ Ντύρερ «η Τέχνη κρύβεται
μέσα στη φύση και χρειάζεται να την αποσπάσει ο καλλιτέχνης». 'Ολοι όμως γενικά
συμφωνούν ότι βασικό στοιχείο για την αναγωγή στην ουσία της τέχνης είναι η Αλήθεια. Η
Αλήθεια σαν συμφωνία της γνώσης με τα αντικείμενα ωθεί προς το δημιουργείν, προς
το έργο τέχνης δηλαδή. Μπορούμε να πούμε ότι η τέχνη είναι ένα γίγνεσθαι και ένα
συμβάν αλήθειας.
Το έργο τέχνης όμως που προκύπτει από την υποσυνείδητη τάση του ανθρώπου για την αιωνιότητα ενεργοποιεί μέσα του την αλήθεια και την φανερώνει συμβολικά μέσω του «ωραίου», δηλαδή του ολοκληρωμένου αρμονικά-ενίοτε και μέσω αντιθέσεων και δυσαρμονιών- που αντιπροσωπεύει η εικαστική δημιουργία.
'Αλλο ερώτημα είναι ποιο θα ήταν το όφελος από μία αναλυτική προσέγγιση αυτής της διαδικασίας, αφού το έργο-αποτέλεσμα είναι το αντικείμενό της, σαν μέτρο αξίας, μοναδικό και ανεξάρτητο από την παρουσία του δημιουργού του.
Η εποχή μας έχει το προνόμιο να σφραγίζει με την αισθητική της ανομοιομορφία και την πολλαπλότητά της στην έκφραση κάθε είδους. Η καλλιτεχνική οντότητα του εικαστικού δημιουργού, αλλά και κάθε καλλιτέχνη, έχει ουσιαστικά καλυφθεί από την πληθώρα της προσποίησης, της μίμησης και των συμφερόντων που έχουν τα διεθνή αλλά και εθνικά ή κρατικά δίκτυα προώθησης της τέχνης, στηριζόμενα και καλύπτοντας τις απαιτήσεις και ελλείψεις τους και όχι στην αναζήτηση της αληθινής έκφρασης, που αντιπροσωπεύει η γνήσια καλλιτεχνική δημιουργία.
Βιώνουμε την εποχή που η μεγάλη τέχνη έχει απομακρυνθεί από τον άνθρωπο και η ουσία της είναι καθηλωμένη στο παρελθόν. Οι κώδικες προσέγγισης έχουν σβηστεί και η απαιτούμενη από τους δέκτες ευαισθησία και πνευματικότητα ολισθαίνει αντιμέτωπη με τη χυδαιότητα, την ευκολία και την αισθητική σύγχυση. Ο μεγάλος στοχαστής Hegel /Χέγκελ διατύπωσε υπαινικτικά την άποψη, ότι η τέχνη είναι θνητή και προορισμός της είναι να πεθάνει. Ίσως η απαισιόδοξη άποψή του να είναι καρπός της ιδεαλιστικής του διαίσθησης, όμως φαίνεται πως το τέλος του 20ουαιώνα την έθεσε σε τροχιά επαλήθευσης. Κορεσμένο και ανιαρό, μέσα σε μια αντιαισθητική σκοτοδίνη, ενός ανερμάτιστου πλέον «μεταμοντέρνου» φορμαλισμού, παρέδωσε την τεχνικά παγκοσμιοποιημένη κοινωνία των αρχών του 21ου και την πολλαπλή έκφραση της στην μεγαλοδυναμία της τεχνικής και της τεχνολογίας που συντονίζουν οι πολυεθνικές εταιρείες.
Μήπως όμως όλες αυτές οι σκέψεις είναι απλά αστόχαστες διαπιστώσεις και αισιόδοξα δεχόμενοι το αύριο μπορούμε να δούμε στοιχεία αναγέννησης και ζωτικότητας; Μήπως οι καθοριστικές αξίες της τέχνης είναι υπαρκτές έστω και υπό διωγμό; Όσοι ακόμη θέτουν ερωτήματα και αμύνονται ενάντια στη μόδα, τον καταναλωτισμό και την ιδεολογική έρημο του παρόντος, που τείνει στην ισοπέδωση των κριτηρίων και την παθητική αποδοχή των αισθητικών κατασκευαστικών εφέ, ίσως γνωρίζουν τις απαντήσεις και διαισθάνονται τις πιθανές διεξόδους.
Διαπιστώνουμε λοιπόν ότι στο πρακτικό επίπεδο, όχι μόνο η θέση του καλλιτέχνη δεν έχει σχέση με την φημολογούμενη ανεξαρτησία, αλλά ότι η προσχώρησή του σε εξωκαλλιτεχνικά κυκλώματα και φορείς (ένεκα βέβαια της βιοτικής ανάγκης αλλά και των αντιπνευματικών παραγόντων που κυριαρχούν στην αγορά) οδηγούν σε πιθανή εξαφάνιση την εικαστική έκφραση. Κάτι που επιτείνεται στις μέρες μας από την ολέθρια διεθνή καπιταλιστική κρίση – οικονομική και πολιτική – που επιβαρύνει σε βάθος την ψυχολογία τόσο των καλλιτεχνών, όσο και του κοινού και ελαχιστοποιεί τις δυνατότητες ανεξάρτητης εικαστικής ανάπτυξης. Θα μπορούσαμε να παρομοιάσουμε τον σύγχρονο καλλιτέχνη σαν σχοινοβάτη που επιχειρεί τα πιο περίεργα και επικίνδυνα κόλπα. Οι άκρες του σχοινιού είναι αόρατες, αλλά αυτός προχωρεί με άλματα και ταλαντώσεις. Αν τύχει (και πολλές φορές τυχαίνει) να συντριβεί στο έδαφος κανείς σχεδόν δεν τον λυπάται…Ίσως οι διαπιστώσεις αυτές φανούν υπερβολικές. Κι όμως στην πραγματικότητα ο σύγχρονος άνθρωπος ελάχιστα συγκινείται από την τέχνη της εποχής του ή τουλάχιστον από την τέχνη που του επιβάλλουν τα Media και οι έμποροι, σαν τέχνη της εποχής του. Η σύγχυση και η προσποίηση καλύπτουν ένα μεγάλο φάσμα των αναζητήσεων του αιώνα και παρά την πράγματι μεγαλύτερη διάδοση των έργων τέχνης, μέσω χαρακτικών και άλλων αναπαραγωγικών μεθόδων και στην προσέγγιση του καθημερινού ανθρώπου με την Pop Art, τη Video Art, τα multimedia, αλλά και τη δυνατότητα επικοινωνίας της mail-art, της electronic και computer art, η τέχνη δεν βιώνεται σαν ανθρώπινη ανάγκη και πνευματικό αγαθό. Σχεδόν πάντα μένει στο επίπεδο της διακόσμησης ή της επένδυσης σε κάτι ακατανόητο μεν, αλλά που κάποιοι «επαίοντες» δίνουν μεγάλη αξία. Υπάρχει μεγάλη διέξοδος αναφορικά και σχετικά με όλα αυτά; Πιστεύω ότι οι πιθανές διέξοδοι και απαντήσεις θα προκύψουν μόνο από τους ίδιους τους γνήσιους καλλιτέχνες, που επιμένουν να εκφράζουν την ψυχή τους παρά τις αντιξοότητες. Αν η ανεξαρτησία του καλλιτέχνη κράτησε όσο οι καλλιτέχνες ήταν ενάντιοι στο κατεστημένο της παράδοσης, η διάσωση του καλλιτέχνη στο μέλλον θα επιτευχθεί μόνο, εάν ο καλλιτέχνης συνειδητοποιήσει ότι η αποξένωσή του από το κοινό και την ανθρώπινη ψυχή σημαίνει παραδοχή του «ανώφελου» της τέχνης και την προτεινόμενη και μεθοδευμένη από τους παράγοντες του πνευματικού σκοταδισμού αντικατάστασή της, από τα τεχνολογικά ευρήματα και εφέ που ήδη κυριαρχούν και σαν επικοινωνιακά όπλα μπορούν να επηρεάσουν προπαγανδιστικά ή κατασταλτικά με παγκόσμια εμβέλεια.
Βιβλιογραφία - Selected bibliography
Heidegger, Martin: Der Ursprung des Kunstwerkes, Holzwege, Frankfurt a.M.1950
Read, Herbert: The Philosophy of Modern Art, Fawcett World Library, New York 1967
Kultermann, Udo: Leben und Kunst, Verlag Ernst Wasmuth Tubingen 1970
Matisse, Henri: Ecrits et propos sur l’art, Hermann, Paris 1972
Barthes, Roland: The Death Of The Author, Hill and Wang, New York 1977
Francastel, Pierre: Peinture Et Societe-Naissance Et Destruction Dun Espace Plastique De La Renaissance Au Cubisme, Ed.Denoel, 1977
Scharf, Aaron: Art and Photography, Pelican Books, 1979
Castelman, Riva: Printed Art, The Musum of Modern Art, New York 1980
ART and PHILOSOPHY: texts: Jean Baudrillard, Hans-Georg Gadamer, FredericJameson, Julia Kristeva, Jean-Francois Lyotard, Louis Marin, Mario Perniola, Peter Sloterdijk, Philippe Sollers, Paul Virilio, Cornel West, Flash Art Books, Giancarlo Politi Editore, Milan, Italy 1991
Lucie-Smith, Edward: Movements in art since 1945, World of Art, Thames and Hudson, 1992
Bowness, Alan: Modern European Art, World of Art, Thames and Hudson, 1992
Electronic Art, Moning Image, Ed. Joan Miro Foundation, Barcelona 1992
Gombrich, Ernst: Τέχνη και ψευδαίσθηση, Νεφέλη, Αθήνα 1995
Sensation: Young British Artists from the Saatchi Collection, London:Thames and Hudson in collaboration with the Royal Academy of Arts, 1997
