«Ὁ Χρῆστος Μαλεβίτσης καί ἡ ἐπικαιρότητα τῆς φιλοσοφίας του»

Κέντρο Δικανικών Μελετών Καθηγητού Κώστα Μπέη

Νέος Σεμιναριακός Κύκλος Φιλοσοφικού Στοχασμού και Διεθνών Δικαϊκών Θεμάτων 2017-2108

Θέμα Εισηγήσεως:

«Ὁ Χρῆστος Μαλεβίτσης καί ἡ ἐπικαιρότητα τῆς φιλοσοφίας του»

Εισηγήτρια: Άννα Χ. Μαρκοπούλου, Δρ. Επιστημών της Αγωγής του Πανεπιστημίου της Σορβόννης

Καλησπέρα σας.

Κατ'αρχάς θα ήθελα να ευχαριστήσω τους εκλεκτούς διοργανωτές αυτού του φιλοσοφικού "Συμποσίου", τον Καθηγητή Μπέη και την κυρία Μπέη, για την τιμή που μού έκαμαν, να με προσκαλέσουν να μιλήσω σήμερα, για ένα από τους πλέον αγαπημένους μου φιλοσόφους: Τον Χρήστο Μαλεβίτση. 

Η επαφή μου με το πνεύμα του Χρήστο Μαλεβίτση έγινε στην εφηβική μου ηλικία, μέσα από τις εξωσχολικές αναγνώσεις μου, χάρη σε έναν φιλόλογο που μού χάρισε ένα από τα γνωστότερα βιβλία του, με τίτλο “Η Τραγωδία της Ιστορίας”. Εξ αρχής εθαύμασα τον στοχασμό και την φιλοσοφική του εμβρίθεια, και, έκτοτε, η μελέτη του έργου του μού προσέφερε εκείνες τις φιλοσοφικές απαντήσεις, που γέμιζαν τις εφηβικές μου αμφιβολίες και ανησυχίες.

 Πολλά χρόνια αργότερα, αγαθή τύχη τα έφερε έτσι ώστε να έρθω σε επαφή με την ανηψιά του Χ. Μαλεβίτση, την κυρία Νανά Βουλιουρή, η οποία με χαρά δέχθηκε να μιλήσω για τον μεγάλο αυτό φιλόσοφο, τον Χ. Μαλεβίτση.

«Αν είναι να χαρακτηρισθεί η εποχή μας, πρέπει να ονομασθεί η εποχή του χειμασμού του πνεύματος.». («Φιλοσοφία και Θρησκεία», Άπαντα Χ. Μαλεβίτση, Τ. 5, σελ. 324).

Σε αυτήν την σχεδόν αποφθεγματική ρήση συνοψίζεται, κατά την άποψή μας ολόκληρη η φιλοσοφία του Χ. Μαλεβίτση, αλλά και η επικαιρότητά της. Με αυτήν την έννοια, ο φιλόσοφος Μαλεβίτσης αναδεικνύεται ως ένας κατεξοχήν σύγχρονος τραγικός άνθρωπος, που επαναφέρει στον προσκήνιο την «αγωνία του υποκειμένου έναντι του μηδενός» του Κίρκεγκωρ καθώς και την «λήθη του όντος», αλλά και την συνακόλουθη επιστροφή του «όντος» και της «αλήθειας», του Χάϊντεγκερ.

Ποια, όμως, είναι τα σημάδια αυτής της εποχής του χειμασμού του πνεύματος;

Είναι, σύμφωνα με την προσφιλή έκφραση του Χ. Μαλεβίτση, οι σύγχρονες «απόγειες πόλεις», δηλαδή οι πόλεις εκείνες, που έκοψαν τους οργανικούς δεσμούς τους με την ύπαιθρο και ως εκ τούτου, απέβησαν, όπως ο ίδιος αναφέρει, «ζοφερά κέντρα λεηλασίας της φύσεως· δηλητηριώδη άνθη του λογισμού και της τεχνικής, χωρίς πνεύμα και χωρίς ήθος, εκχύνουν τον ιό τους σ’όλη την ύπαιθρη χώρα και τη μετασχηματίζουν καθ’ομοίωσή τους. Εξαφανίζονται η γενέθλια γη, η πατρίδα, ο τόπος φανέρωσης της ζωής· αφανίζονται οι οργανικοί δεσμοί εσωτερικότητας, η συγ-γένεια, οι αγαπητικές σχέσεις με τα θρέμματα, λησμονιέται το σιωπηλό μεγαλείο της φύσεως, η μεταφυσική νοηματοδότησή της.». («Η Τραγωδία της Ιστορίας», Άπαντα Χ. Μαλεβίτση, Τ. 2, σελ. 442).

Σε αυτό ακριβώς το πλαίσιο των «απόγειων πόλεων» εγγράφεται ο συνακόλουθος «απόγειος πολιτισμός», του οποίου η κυρίαρχη συνιστώσα είναι, σύμφωνα με τον Χ. Μαλεβίτση,  ο «κουλτουραλισμός», δηλαδή, όπως ο ίδιος αναφέρει, «μία προϊούσα απομείωση της εσωτερικότητας του πνεύματος», όπου «η πνευματική δραστηριότητα παύει στην ουσία να είναι πολιτισμός και γίνεται κουλτουραλισμός (πνευματική «καλλιέργεια).»». («Η Τραγωδία της Ιστορίας», Άπαντα Χ. Μαλεβίτση, Τ. 2, σελ. 445).

Πώς, όμως, συνέβη αυτό;

Έγινε εξαιτίας της λησμονιάς των υπερβατικών του «ορίων» και της συνακόλουθης «εκκοσμίκευσης» του ανθρώπου και του «πολιτισμού» που ο ίδιος παρήγαγε. Με άλλα λόγια, ο άνθρωπος, στην ιστορική πορεία της πολιτισμικής του ανάπτυξης, λησμόνησε τις πνευματικές εκείνες υπερβάσεις, που συνιστούσαν γι’αυτόν τα πρωταρχικά κίνητρα της δημιουργίας του «πολιτισμού». Έτσι, η ανθρώπινη δημιουργία εξέπεσε σε έναν εξαντικειμενισμένο «κουλτουραλισμό», δηλαδή, όπως ο ίδιος αναφέρει, στον πολιτισμό που, ως κενή «καλλιέργεια, δηλαδή κουλτούρα, σημειώνει την απομάκρυνση του ιστορικού πληρώματος από τα κρίσιμα υπαρξιακά κέντρα, και μένει η καλλιέργεια για την καλλιέργεια.». («Η Τραγωδία της Ιστορίας», Άπαντα Χ. Μαλεβίτση, Τ. 2, σελ. 446).

Ποιά είναι, όμως, τα σημάδια αυτού του «κουλτουραλισμού», που χαρακτηρίζουν τον «πολιτισμό» της εποχής μας;

Είναι, όπως ο ίδιος ο Χ. Μαλεβίτσης αναφέρει, «η γενική ανύψωση του βιοτικού επιπέδου και η διάπλωση της εκπαίδευσης. Η εμπορία του βιβλίου κατασκευάζει συγγραφείς και αγοραστές, η αύξηση του αριθμού των εκπαιδευτικών γεννάει για επαγγελματικούς και μόνο λόγους διατριβές για διδακτορία, για υφηγεσία, για προαγωγή, άρθρα, συγγράμματα.» («Η Τραγωδία της Ιστορίας», Άπαντα Χ. Μαλεβίτση, Τ. 2, σελ. 446).

Σε αυτό το πλαίσιο, σημειώθηκε, όπως ο ίδιος αναφέρει, μια «μεταστροφή του ενδιαφέροντος της αγωγής από τον άνθρωπο στη φύση», η οποία οφείλεται στη επιθυμία του ανθρώπου να εξουσιάσει και να μεταποιήσει την φύση και όχι τον εαυτό του. Με αυτήν την έννοια, ο Χ. Μαλεβίτσης σημειώνει πως «προέχει η εκπαίδευση του ανρθρώπου στην τεχνική που θα ασκηθεί επάνω στη φύση. Ο άνθρωπος στη φυσική του εκδοχή είναι επαρκής και αποδεκτός. Αρκεί να γνωρίζει τη χρήση των μηχανημάτων. Αυτός είναι ο σκοπός της εκαιδεύσεως. Βρισκόμαστε μακριά από την παιδεία.». («Η Παιδεία του Ανθρώπου», Άπαντα Χ. Μαλεβίτση, Τ. 10, σελ. 67).

Ο στοχασμός του Χ. Μαλεβίτση αναδεικνύεται σχεδόν προφητικός, όταν διαπιστώνει πως αυτή η μετάλλαξη της «παιδείας» σε «εκπαίδευση», επιφέρει το τέλος της γνώσεως και την είσοδο της ανθρωπότητος στην εποχή της πληροφορίας.

Όπως ο ίδιος αναφέρει χαρακτηριστικά:

«Τώρα βρισκόμαστε στο τέλος της γνώσεως. Τούτη η λήξη συμπίπτει με τη λήξη της δεύτερης χιλιετίας μετά τον Χριστό. Με την έναρξη της τρίτης χιλιετίας η ανθρωπότητα εισέρχεται στην εποχή της πληροφορίας. Η πληροφορία δεν πρόκειται να αναστατώσει την ανθρώπινη ψυχή, όπως συνέβη με τη γνώση. […] Ο άνθρωπος της νέας εποχής γαληνεύει μηρυκάζοντας τις πληροφορίες, όπως το πρόβατο μηρυκάζει το χόρτο του. Και η πληροφορία είναι γνώση, χωρίς όμως το βάθος της επιγνώσεως. Η πληροφορία είναι η λησμονιά της γνώσεως, είναι η φλούδα του καρπού της.». («Η Παιδεία του Ανθρώπου», Άπαντα Χ. Μαλεβίτση, Τ. 10, σελ. 136-137).

Όπως προαναφέραμε, ένα από τα σημάδια του «κουλτουραλισμού», που χαρακτηρίζουν τον «πολιτισμό» της εποχής μας, είναι, σύμφωνα με τον Χ. Μαλεβίτση, η γενική ανύψωση του βιοτικού επιπέδου. Αυτό οφείλεται στην ραγδαία ανάπτυξη του τεχνολογικού πολιτισμού, που χαρακτηρίζει την εποχή μας και προσανατολίζει το ενδιαφέρον του ανθρώπου στο «έχειν» του, σε βάρος του πνευματικού πολιτισμού, που θα προσανατόλιζε το ενδιαφέρον του ανθρώπου στο «είναι» του.

Σε αυτό το πλαίσιο, ο Χ. Μαλεβίτσης σημειώνει χαρακτηριστικά ότι:

«Όσο πιο πνευματικός είναι ο πολιτισμός στο σύνολό του ή και ο άνθρωπος ατομικά, τόσο περισσότερο ενδιαφέρεται για το «είναι» του, και τόσο λιγώτερο για το «έχειν» του. […] Αποκλειστικό έργο του πνευματικού πολιτισμού είναι να φτειάση ανθρώπους σύμφωνα με ιδεατά πρότυπα, τα οποία παρέχουν την τελείωση και διασώζουν τον άνθρωπο από τις μηδενιστικές ροπές. Αυτό είναι και το περιεχόμενο της «παιδείας» του πνευματικού πολιτισμού: να διασώση το «είναι» του ανθρώπου από το μηδέν που το απειλεί· να το καταστήση από δυνατότητα, πραγματικότητα. […] Αντίθετα, ο τεχνολογικός πολιτισμός θέλει να διασώση τον άνθρωπο, όχι με την εσωτερική του μεταποίηση, αλλά με την εξωτερική του εξασφάλιση, με το «έχειν» του. […] Η παιδεία του πολιτισμού αυτού συνίσταται στην «εκπαίδευση» του ανθρώπου να είναι ικανός παραγωγός υλικών αγαθών. Δεν ενδιαφέρεται για τη μόρφωση της εσωτερικότητας του ανθρώπου ως τοιούτου, διότι ο τεχνολογικός πολιτισμός δεν έχει πνευματικά κριτήρια. Κριτήριά του είναι η αποδοτικότητα στην οικονομική παραγωγή. Γι’αυτό και η μόνη επιβράβευση που παρέχει και που αναγνωρίζεται είναι η οικονομική προαγωγή.». («Πολιτεία και Ερημιά. Δοκίμια για την πνευματική κατάσταση της εποχής μας», Άπαντα Χ. Μαλεβίτση, Τ. 3, σελ. 285-286).

Υπό αυτό το πρίσμα, ο Χ. Μαλεβίτσης αναδεικνύει το ουσιαστικό χαρακτηριστικό της σύγχρονης, μεταβατικής εποχής μας, που είναι η γέννηση και η επικράτηση της καταναλωτικής κοινωνίας:

«Στις μεταβατικές εποχές, όπου ο πολιτισμός μετασχηματίζεται από πνευματικό σε τεχνοκρατικό, είναι σαφής η διαφορά ανάμεσα στους ανθρώπους του είναι και του έχειν. Οι πρώτοι λιγοστεύουν, ενώ οι δεύτεροι ολοένα πληθαίνουν, ώσπου στην καταναλωτική κοινωνία όλοι μετατρέπονται σε ανθρώπους του έχειν.». («Πολιτεία και Ερημιά. Δοκίμια για την πνευματική κατάσταση της εποχής μας», Άπαντα Χ. Μαλεβίτση, Τ. 3, σελ. 286-287).

Τέλος, όπως προαναφέραμε, ένα άλλο σημάδι του «κουλτουραλισμού», που χαρακτηρίζει τον «πολιτισμό» της εποχής μας, είναι, σύμφωνα με τον Χ. Μαλεβίτση, η εμπορία του βιβλίου, που κατασκευάζει συγγραφείς και αγοραστές.

Σε αυτό το πλαίσιο, ο Χ. Μαλεβίτσης αναδεικνύει ότι ο διαρκής πολλαπλασιασμός των βιβλίων που διαπιστώνεται στην εποχή μας, γεννά την παρακμή του βιβλίου και της παιδείας του γραπτού, του «μνημειωμένου»  λόγου, και επιφέρει την διαρκή τροποποίηση θεμελιωδών πνευματικών κατηγοριών που, στο παρελθόν, ήκμασαν και ίσχυσαν για χιλιετίες.

Όπως σημειώνει χαρακτηριστικά:

«Κατά την πορεία των πολιτισμών παρατηρούμε την ακμή των βιβλίων και την παρακμή του βιβλίου. […] Και δεν θα ήταν υπερβολή αν λέγαμε πως ο πολιτισμός ολόκληρος μπορεί να παρακμάση ακριβώς επειδή έχει άπειρο αριθμό βιβλίων – αυτόν τον κίνδυνο διατρέχει ο δικός μας πολιτισμός. […] Με μέτρο το βάθος των εμπειριών εκμετρούμε την παιδεία του μνημειωμένου λόγου. Έτσι, είναι βιβλία που κομίζουν την εμπειρία και τον πυρετό μιάς χιλιετίας, μιάς εποχής, ενός αιώνα ή ενός βίου. Αυτή η καθοδική πορεία είναι ενδεικτική της πορείας του πολιτισμού μας. […] Αν παλαιότερα οι πνευματικές κατηγορίες ίσχυαν για χίλια χρόνια, ύστερα για μια εποχή, κατόπιν για ένα βίο, για μια γενεά, τώρα τροποποιούνται μέσα σε μια δεκαετία. […] Και οι πρωτοπόροι συγγραφείς προτού ξημερώσει η άλλη ημέρα μεταφέρονται στην οπισθοφυλακή.». («Πολιτεία και Ερημιά. Δοκίμια για την πνευματική κατάσταση της εποχής μας», Άπαντα Χ. Μαλεβίτση, Τ. 3, σελ. 302, 304).

Σε αυτό το σημείο, ο Χ. Μαλεβίτσης, θέτει ένα καίριο και ταυτόχρονα επίκαιρο ερώτημα, αν, δηλαδή η ραγδαία ανάπτυξη του τεχνολογικού πολιτισμού μας, μπορεί να χαρακτηρισθεί «πρόοδος» ή, αντιστρόφως, «ευτελισμός» του ανθρώπου.

Διερωτάται λοιπόν:

«Είναι αυτό πρόοδος ή είναι ευτελισμός του ανθρώπου; Ήδη το ζούμε στην εποχή μας. Οι λειτουργίες του ανθρώπου κηρύσσονται ανάξιες και άξιοι ανακηρύσσονται μόνον οι μηχανικοί. […] Ο ρυθμός του πνεύματος είναι πολύ αργότερος από τον ρυθμό που προσέλαβε η σύγχρονη ιστορία μας. Αυτή η διάσταση των ρυθμών είναι καίρια για τη μοίρα της σύγχρονης πνευματικότητας. Γι’αυτό το πνεύμα ολοένα και παραμερίζεται από τη σύγχρονη ζωή, επειδή ακριβώς αδυνατεί από τη φύση του να παρακολουθήση τον ρυθμό της. Οι άνθρωποι βόσκουν νυχτοήμερα στις εφημερίδες, οι οποίες φροντίζουν να τους προμηθεύουν χόρτο άφθονο. […] Ο Έγελος είπε έναν αξιομνημόνευτο λόγο. Είπε πως η πρωινή προσευχή του σημερινού αστού είναι η ανάγνωση της εφημερίδας. Η φράση είναι πολύ σημαντική. Λέγει πως ενώ το πρώτο μέλημα άλλοτε ήταν η επικοινωνία με την υπερβατική πηγή, τώρα το πρώτο μέλημα είναι η επαφή με την πληροφορία.». («Πολιτεία και Ερημιά. Δοκίμια για την πνευματική κατάσταση της εποχής μας», Άπαντα Χ. Μαλεβίτση, Τ. 3, σελ. 304-305 και 308).

Πώς προέκυψε, όμως, αυτή η λησμονιά των υπερβατικών «ορίων» του ανθρώπου που, όπως προαναφέραμε, οδήγησε στην πλήρη «εκκοσμίκευση» τόσο του ίδιου όσο και του «πολιτισμού» που αυτός παρήγαγε;

Σύμφωνα με τον Χ. Μαλεβίτση, η λησμονιά και η συνακόλουθη «εκκοσμίκευση» του ανθρώπου και του πολιτισμού, προέκυψαν μέσα από την «απο-ιέρωση του υπάρχοντος», που με την σειρά της, συνέβη, όταν η ενεργός συνείδηση του ανθρώπου αποσύρθηκε από τους αρχέγονους χώρους του ιερού.

Όπως αναφέρει σχετικά:

«Το μέγα ιστορικό γεγονός που συνέβη στη Δύση είναι η απο-ιέρωση του υπάρχοντος (του κόσμου). ΟΙ συνέπειες αυτής της από-ιέρωσης προβλέπονται κατακλυσμικές. Από την άποψη της εσωτερικότητας, ολετήριες. Αυτά συνέβησαν επειδή ο επιστημονικός τρόπος σκέψης ανήχθη σε μοναδικό τρόπο σκέψης, και τα προϊόντα αυτής της σκέψης προήχθησαν σε ιδεολογία και κοσμοαντίληψη. Ιδού η τέλεια και επιστημονικώς παρασκευασμένη απογύμνωση του ανθρώπου. Και ο σύγχρονος άνθρωπος, ο «φωτισμένος» επίστεψε σ’αυτή την επιστήμη με ένα πάθος περισσότερο δεισιδαιμονικό, παρά έλλογο.». («Η Εσωτερική Διάσταση. Πέντε δοκίμια μεταϊστορικού προβληματισμού», Άπαντα Χ. Μαλεβίτση, Τ. 2, σελ. 35).

Είναι αξιοσημείωτο ότι αυτή η «απο-ιέρωση του υπάρχοντος», δηλαδή του κόσμου, συνέβη, σύμφωνα με τον Χ. Μαλεβίτση, εξαιτίας του Χριστιανισμού, που, ως θρησκεία του πνεύματος αποποιήθηκε την ιερότητα της φύσεως.

Αναφέρει σχετικά ότι:

«Ο τεχνολογικός πολιτισμός προϋποθέτει τον Χριστιανισμό, με την εξής σημασία. Ο Χριστιανισμός ως θρησκεία του πνεύματος αποποιήθηκε την ιερότητα της φύσεως.  Έτσι, ο σύγχρονος Ευρωπαίος μπόρεσε να βιάσει την αποϊερωμένη φύση, χωρίς δέος, χωρίς ηθική αναστολή. Βέβαια, τούτο στην εποχή μας φαίνεται αυτονόητο. Όμως, απαιτήθηκαν πολλές ιστορικές μεταστοιχειώσεις της συνειδήσεως για να φτάσουμε στο σημείο που βρισκόμαστε.». («Η Παιδεία του Ανθρώπου», Άπαντα Χ. Μαλεβίτση, Τ. 10, σελ. 67-68).

Όμως, η «απο-ιέρωση του υπάρχοντος», δηλαδή του κόσμου, επιφέρει και ένα άλλο, ακόμη δεινότερο για τον άνθρωπο, αποτέλεσμα: Τον αποκόπτει από τις ζωογόνες ρίζες του μύθου, εφόσον, σύμφωνα με τον Χ. Μαλεβίτση, «ο άνθρωπος δεν είναι μόνο έλλογο ζώο. Είναι και ζώο έμμυθο.». (Χ. Μαλεβίτση, «Δοκίμια ιδεών. Εκατό μικρά δοκίμια για το πνεύμα των καιρών μας», εκδ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1993, σελ. 62). Έτσι, επέρχεται το τέλος του μύθου που χαρακτηρίζει την εποχή μας, που σιγά-σιγά εισέρχεται στο κατώφλι της τρίτης χιλιετίας.

Όπως διαπιστώνει σχεδόν προφητικά:

 «Σε λίγο θα διαβούμε την πύλη της τρίτης χιλιετίας, αφήνοντας πίσω μας και το τελευταίο ιμάτιο του μύθου μας. Το οποίο κατάντησε ράκος. Οι θεοί έδυσαν και τη θέση τους κατέλαβαν οι ιδεολογίες. Και όμως οι ανθρωποθυσίες συνεχίζονται, και μάλιστα κατά αναρίθμητες εκατόμβες. Και ο βωμός έχει ετοιμασθεί και τα φονικά εργαλεία μπήκαν στη θέση τους για να τελεσθεί η θυσία η έσχατη – σύμπαντος του ανθρώπινου γένους.» («Περί του Τραγικού», Άπαντα Χ. Μαλεβίτση, Τ. 6, σελ. 238).

Σε αυτό το πλαίσιο, ο μύθος που είναι, σύμφωνα με τον Χ. Μαλεβίτση, στοιχείο καταστατικό της υπάρξεως του ανθρώπου, συγκροτεί μία «μυθόσφαιρα», δηλαδή ένα πλέγμα ιδεών, πράξεων και συναισθημάτων συστηματικά διαρθρωμένων, που παρέχει νόημα στην ύπαρξη.

Γράφει χαρακτηριστικά ότι:

«Από τότε που το ον αυτό φανερώθηκε ως άνθρωπος, ζει σε ένα μυθικό πλέγμα ιδεών, πράξεων και συναισθημάτων συστηματικά διαρθρωμένων, το οποίο πλέγμα παρέχει νόημα στην ύπαρξη. Θα το αποκαλέσουμε αυτό το πλέγμα μυθικό συνεχές, διότι πρόκειται για ένα continuum διά μέσου του τόπου και του χρόνου, το οποίο στοιχειοθετεί την παράδοση μιάς ομάδας, ενός λαού, των λαών εν γένει. […] Όπως η γη περιβάλλεται από την ατμόσφαιρα μέσα στην οποία ζει ο άνθρωπος, έτσι περιβάλλεται και από τη μυθόσφαιρα, καθόσον εκτός της είναι αδύνατο να ζήσει, δηλαδή εκτός νοήματος. Αυτή είναι η παιδεία του ανθρώπου, στοιχείο καταστατικό της υπάρξεώς του.». («Η Παιδεία του Ανθρώπου», Άπαντα Χ. Μαλεβίτση, Τ. 10, σελ. 31-32).

Ποια είναι, όμως, εκείνα τα στοιχεία που καθιστούν την «μυθόσφαιρα» τόσο απαραίτητη στον άνθρωπο, όπως την «ατμόσφαιρα», δηλαδή τον αέρα που αναπνέει;

Είναι αφενός οι αρχέτυπες μορφές, δηλαδή οι κινήσεις των δυνάμεων του ασυνείδητου, οι οποίες νοηματοδοτούν την ανθρώπινη ύπαρξη, αλλά και, αφετέρου, μία καθορισμένη συναίσθηση του υπάρχειν στον κόσμο, δηλαδή μία συγκινησιακή κατάσταση, που προσδίδει οντολογικό έρμα στον άνθρωπο.

Αναφέρει σχετικά ότι:

«Τούτο το μυθικό συνεχές είναι συστηματικά δομημένο από τις κινήσεις των δυνάμεων του ασυνειδήτου, από τις αρχέτυπες μορφές, από τα ψυχικά πλέγματα, τα συμπλέγματα και τους αστερισμούς των συμπλεγμάτων, όπως τους ονομάζει ο Jung. Είναι οι μόνιμες και αιώνιες και διαιώνιες κοίτες μέσα από τις οποίες περνάει ο ποταμός της εσωτερικής ζωής. Όλη αυτή η μέγιστη παιδεία του έμμυθου ανθρώπου, του κάθε ανθρώπου –και του πιό ταπεινού-, σχηματίστηκε μέσα στις χιλιετίες ασυνείδητα. […] Εδώ όμως θα πρέπει να τονισθεί με έμφαση πως το μυθικό συνεχές δεν συνίσταται μόνον από αντιλήψεις, ιδέες και πρακτικές. Κυρίως συνίσταται από μια καθορισμένη και αποφασιστικής σημασίας συναίσθηση του υπάρχειν στον κόσμο, από μια συγκινησιακή κατάσταση, η οποία δεν είναι ούτε επιφανειακή, ούτε συγκυριακή, ούτε παροδική. Αντίθετα είναι μόνιμη και οντολογικής υφής. Είναι το οντολογικό έρμα του ανθρώπου, ίσως το μόνο βέβαιο.». («Η Παιδεία του Ανθρώπου», Άπαντα Χ. Μαλεβίτση, Τ. 10, σελ. 31-32).

Σε αυτό το πλαίσιο, το τέλος του μύθου επέρχεται με την ρήξη του μυθικού συνεχούς και τον συνακόλουθο «διαμελισμό» της ολότητας του μύθου, που γεννά, σύμφωνα με την προσφιλή έκφραση του Χ. Μαλεβίτση,  μία «άμυθη ανθρωπότητα».

Γράφει χαρακτηριστικά ότι:

«Με τον αφανισμό της οργανικής καθολικότητας του μύθου τώρα σύρονται από το ρεύμα της ιστορίας τα ράκη του. Ο «διαμελισμός» υπήρξε θεμελιώδες αρχέτυπο του οργανικού μύθου. […] Τώρα διαμελίζεται η ίδια η ολότητα του μύθου και δεν γνωρίζουμε πώς μπορεί να συσταθεί ξανά τούτο το χαμένο όλον. […] Μόνον η οργανική ολότητα του μύθου παρείχε στην ανθρωπότητα εύρος προοπτικών, ανάστημα ψυχικό, μεγαλείο πνευματικό, επλάτυνε την ύπαρξη, τη συνέδεε με σχήματα υπερβατικά, επέτρεπε τη ρήξη του κλοιού του κόσμου, ανοιγόταν η ψυχή προς το επέκεινα του πνεύματος, από το οποίο αντλούσε ισχύ, επλούτιζε τη συνείδηση με μεγαλοπρεπείς εικόνες και το νου με μεγαλοφάνταστες ιδέες. Ο μεγάλος μύθος εδημιούργησε τη μεγάλη ανθρωπότητα. Τώρα που διαμελίσθηκε ο μύθος σε ράκη, ρακένδυτη κατάντησε και η ανθρωπότητα. Η φτώχεια του μύθου είναι η μοιραία φτώχεια και του ανθρώπου, και της ανθρωπότητας.». («Ο Φωτισμός του Ανθρώπου. Δοκίμια της αιχμής», Άπαντα Χ. Μαλεβίτση, Τ. 7, σελ. 229-230).

Σε αυτό το πλαίσιο, το κενό που δημιουργεί η ρήξη του μυθικού συνεχούς και ο συνακόλουθος «διαμελισμός» της ολότητας του μύθου, εγκαθιδρύουν στην καρδιά της «άμυθης ανθρωπότητας», τον πνευματικό μηδενισμό.

Ο Χ. Μαλεβίτσης σημειώνει χαρακτηριστικά ότι:

«Στον εικοστό αιώνα η στροφή γίνεται στο ιστορικό υλικό σώμα. Το οποίο όχι μόνο τροποποιεί ριζικώς την υλικότητα της ιστορίας, αλλά καθιστά αγνώριστη και τη συνείδηση. Την καθιστά αγνώριστη, όχι διότι την προικίζει με νέες κατηγορίες, παρά επειδή την στερεί από όλες τις παλιές, και την αφήνει κενή. Στο κενό εισχωρεί ο πνευματικός μηδενισμός· ο οποίος έχει ήδη καταλάβει τις ακροπόλεις της σύγχρονης ψυχής – και δεν το αντιλαμβανόμαστε.». («Η Τραγωδία της Ιστορίας», Άπαντα Χ. Μαλεβίτση, Τ. 2, σελ. 435).

Όμως, αυτός ο πνευματικός μηδενισμός, μέσω της αποκαθηλώσεως των πνευματικών αξιών του παρελθόντος, αντιστρέφει, σύμφωνα με τον Χ. Μαλεβίτση, την τραγωδία της ιστορίας της ανθρωπότητος: Σταυρώνει τον άνθρωπο στην θέση του Προμηθέως στον Καύκασο, ενώ ταυτοχρόνως, εγκαθιδρύει τον τρόμο στην καρδιά της ανθρωπότητος, μέσω του Προμηθέως, που βάζει φωτιές στην οικουμένη.

Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά:

«Φτάσαμε στα κράσπεδα της τρίτης χιλιετίας. Γύρω μας ανδρώνεται η γενεά που θα εισπλεύσει στον ωκεανό της. Και θα τον εισπλεύση χωρίς αποσκευές, οι οποίες κείνται σωρηδόν απορριμένες στις ακτές, ως περιττό βάρος. Το μέγα ιστορικό γεγονός αυτής της στροφής είναι η αχρήστευση των πνευματικών κατηγοριών του παρελθόντος. Η ριζική αλλαγή του υλικού τρόπου ζωής τροποποιεί ριζικώς και τη συνείδηση – στο άμεσα προσιτό ιστορικό πεδίο. […] Εκείνος που θα αλυσοδεθή στον Καύκασο θα είναι ο άνθρωπος, ενώ ο Προμηθέας παραφρονημένος θα βάζη πυρκαγιές στην οικουμένη.». («Η Τραγωδία της Ιστορίας», Άπαντα Χ. Μαλεβίτση, Τ. 2, σελ. 435).

Σε αυτό το πλαίσιο, ο τρόμος εγκαθίσταται πλέον στην καρδιά της σύγχρονης ανθρωπότητας, για να αποβεί, όπως διαπιστώνει, με σχεδόν προφητικό τρόπο ο Albert Camus, το κυρίαρχο χαρακτηριστικό του αιώνα μας.

Ο Χ. Μαλεβίτσης γράφει σχετικά:

«Ο ίδιος ο Καμύ στην Combat της 19.11.46 χαρακτηρίζει με αδρές πινελιές τους αιώνες που εμεσολάβησαν: «Ο 17^ος αιώνας –λέγει- ήταν ο αιώνας των μαθηματικών, ο 18^ος αιώνας ήταν ο αιώνας της φυσικής, ο 19^ος αιώνας ήταν ο αιώνας της βιολογίας. Ο δικός μας αιώνας είναι ο αιώνας του τρόμου.» («Η Τραγωδία της Ιστορίας», Άπαντα Χ. Μαλεβίτση, Τ. 2, σελ. 414).

Υπό αυτό το πρίσμα, θα τολμούσαμε να πούμε ότι ο Χ. Μαλεβίτσης, αναλύοντας περαιτέρω τον συλλογισμό του Albert Camus, καθιστά τον τρόμο μία οντολογική κατηγορία.

Σημειώνει χαρακτηριστικά ότι:

«Από τα μαθηματικά στον τρόμο! Τι λέξη πορεία είναι αυτή; Από το bon sens στο non-sens, από τη λογική στον παραλογισμό. Από την επιστήμη στο έγκλημα! Είναι προς τιμή του Καμύ, που σπάζοντας όλες τις συμβατικότητες, εισήγαγε τον φόνο και το έγκλημα μέσα στις καρτεσιανές εξισώσεις. […] Αλλά ας πάρωμε τους χαρακτηρισμούς του Καμύ σχηματικά, για να αναλύσωμε τους συσχετισμούς των: Ο 17^ος αιώνας έδωσε τα μαθηματικά· δηλαδή το όργανο. Ο 18^ος αιώνας έδωσε τη φυσική· δηλαδή με το όργανο γνωρίσαμε τον κόσμο. Ο 19^ος αιώνας έδωσε τη βιολογία· δηλαδή με τη γνώση της φύσεως καταλήξαμε να μάθωμε την «αληθινή» καταγωγή του ανθρώπου. Είναι γνωστή η μεγάλη στροφή στα πνεύματα που εσημειώθη με τον Δαρβινισμό, ο οποίος ήρθε να επιστεγάση το νέο χωρίς Θεό κοσμοείδωλο. Ο άνθρωπος είναι προϊόν φυσικών παραγόντων – καθ’ομοίωσιν του ζώου. Οπότε ο 20^ος αιώνας έφερε τον τρόμο.». («Η Τραγωδία της Ιστορίας», Άπαντα Χ. Μαλεβίτση, Τ. 2, σελ. 414-415).

Σε αυτό το πλαίσιο, ο τρόμος εγγράφεται, σύμφωνα με τον Χ. Μαλεβίτση, στον ορίζοντα της ανθρώπινης ιστορίας, της οποίας αποτελεί την μοιραία κατάληξη.

Γράφει σχετικά ότι:

«Ο βηματισμός της ιστορίας εξεκίνησε ωσάν βήμα του Θεού μέσα στον κόσμο. Ύστερα έγινε το βήμα του Λόγου μέσα στην κοινωνία. Και κατέληξε στο βήμα του δημίου. Εκατομμύρια ψυχές έχουν νιώσει τον τρόμο του βηματισμού αυτού του τελευταίου. Οφείλουμε να τελούμε μνημόσυνο για τα βουνά των νεκρών που άφησε πίσω του ο Λόγος της ιστορίας. Το αξιώνει η δικαιοσύνη.». (Χ. Μαλεβίτση, «Δοκίμια ιδεών. Εκατό μικρά δοκίμια για το πνεύμα των καιρών μας», εκδ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1993, σελ. 33-34).

Με αυτήν την έννοια, λοιπόν, ο τρόμος έρχεται ως λησμονιά του ουσιώδους, που, σύμφωνα με τον Χ. Μαλεβίτση είναι «η απλή πολυμάθεια, λησμονιά είναι η σύγχρονη απεραντολογία, λησμονιά είναι ο ενήδονος και τρυφηλός βίος των καταναλωτικών κοινωνιών. Ο τεράστιος τεχνολογικός μηχανισμός των ημερών μας, και των ημερών που θα έλθουν, είναι παράγωγος λησμονιάς. Η αφθονία των αγαθών είναι και αφθονία λησμονιάς.». (Χ. Μαλεβίτση, «Δοκίμια ιδεών. Εκατό μικρά δοκίμια για το πνεύμα των καιρών μας», εκδ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1993, σελ. 43-44).

Όμως, είναι ακριβώς αυτή η λησμονιά του ουσιώδους που προκαλεί την επιστροφή μιας απωθημένης ιερότητας στο προσκήνιο της ιστορίας. Μιάς αρχέγονης ιερότητας, που φανερώνεται μόνο στην αμαρτία και στο έγκλημα.

Ο Χ. Μαλεβίτσης αναφέρει χαρακτηριστικά:

«Δικαιολογημένος ή αδικαιολόγητος, ο καθένας ζει τον καιρό του πολέμου. Εισέρχεται, δηλαδή, στον άλλο τρόπο ιστορικής υπάρξεως. Είναι σα να μπαίνουμε σε μια κραιπαλώδη διονυσιακή γορτή […]. Όπου υπάρχει κατάλυση κάθε νόμου, όπου πραγματοποιείται η απελευθέρωση κάθε ενστίκτου. Και προπαντός της καταστροφής και του φόνου. Ο πολεμιστής αποδεσμεύεται από οικογένεια, άλλους δεσμούς, υποχρεώσεις, ωράρια, περιορισμούς και σπεύδει προς το πεδίο της διονυσιακής έκστασης. […] Εδώ πρόκειται για μια γυμνωτική αναγωγή στο στοιχειώδες, το οποίο είναι τόσο συνταρακτικό για την ύπαρξη, που πλησιάζει την αρχέγονη ιερότητα. Τότε που η ιερότητα φανερωνότανε μόνο στην αμαρτία και στο έγκλημα. Διότι για να γίνει ο Οιδίπους ιερός στον Κολωνό, εγκλημάτισε κατά του πατέρα του και αμάρτησε κατά της μητέρας του. […]. Η επίσκεψη λοιπόν σε αυτούς τους αρχέγονους χώρους της ψυχής φαίνεται πως έλκει τον άνθρωπο και παρέχει τον βαθύτερο λόγο για την διεξαγωγή του πολέμου, πέρα από κάθε ηθική ή ανήθικη δικαιολογία του.». (Χ. Μαλεβίτση, «Δοκίμια ιδεών. Εκατό μικρά δοκίμια για το πνεύμα των καιρών μας», εκδ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1993, σελ. 72-73.).

Σε αυτό το πλαίσιο, λοιπόν, όπως επισημαίνει χαρακτηριστικά ο Χ. Μαλεβίτσης: «Δίπλα σ’αυτούς τους homo erectus, sapiens, economicus κ.λ.π., ας βάλουμε και τον homo criminalis, «άνθρωπος ο εγκληματίας»!». (Χ. Μαλεβίτση, «Δοκίμια ιδεών. Εκατό μικρά δοκίμια για το πνεύμα των καιρών μας», εκδ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1993, σελ. 70).

Και περαιτέρω, διερωτάται με αγωνία:

«Ως πότε θα ζει ο άνθρωπος μέσα σε αυτό το νέφος της ημισυνειδησίας, από το ένα χέρι του να κρατάει το σταυρό και από το άλλο το ξίφος;» (Χ. Μαλεβίτση, «Δοκίμια ιδεών. Εκατό μικρά δοκίμια για το πνεύμα των καιρών μας», εκδ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1993, σελ. 45).

Για να συμπεράνει με σχεδόν προφητική διορατικότητα:

«Και μάλιστα, από τα δύο, πιο δραστικά και πιο αποτελεσματικά χρησιμοποιεί το ξίφος.» (Χ. Μαλεβίτση, «Δοκίμια ιδεών. Εκατό μικρά δοκίμια για το πνεύμα των καιρών μας», εκδ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1993, σελ. 45).

Υπό αυτό το πρίσμα, ο Μαλεβίτσης αποφαίνεται, και πάλι με μια προφητική διάθεση, ότι ο τρόμος και η συνακόλουθη επιστροφή της απωθημένης ιερότητας θα βιωθούν, στο κατώφλι της νέας χιλιετίας, όχι μόνο σε συλλογικό, αλλά και σε ατομικό επίπεδο, στα μύχια της ψυχής του κάθε ανθρώπου, ως μια κάθοδος στον Άδη:

«Φαίνεται πως ο επόμενος αιώνας θα είναι ο αιώνας της καθόδου στον Άδη της κάθε μιάς συνειδήσεως ξεχωριστά. Κάθε μια ψυχή μόνη και έρημη θα νιώσει τον τρόμο της Ερεσκιγκάλ, της βασίλισσας του κάτω κόσμου, αδερφής της Ινάννα. Και τον τρόμο της Περσεφόνης, της κόρης της θεάς Δήμητρας, που συμβασιλεύει με τον Πλούτωνα στον κάτω κόσμο. Είναι αναπόφευκτο, ύστερα από την αποτυχία του «συνειδητού» μέρους της ψυχής.». («Η Παιδεία του Ανθρώπου», Άπαντα Χ. Μαλεβίτση, Τ. 10, σελ. 114).

Είναι, όμως, οριστική η κάθοδος στον Άδη, ή, αντιθέτως, συνιστά μια προϋπόθεση κάθαρσης και λύτρωσης του ανθρώπου, η οποία υπόσχεται μια «ευδοκία σωτηρίας»;

Ο Χ. Μαλεβίτσης απαντά καταφατικά στο ερώτημα αυτό και αναφέρει χαρακτηριστικά:

«Σε κίνηση αντισταθμιστική θα κινηθούν οι δυνάμεις του «ασυνείδητου» μέρους της ψυχής, δηλαδή του Άδη. Οι δυνάμεις αυτές πάντοτε εμποιούν ισχυρά συναισθήματα τρόμου. Αλλά από εκεί θα έρθει και η ευδοκία της σωτηρίας. Θα ανασυνταχθούν τα αρχέτυπα σε νεοφανείς μορφές, οι οποίες θα ανανεώσουν την ιστορία.». («Η Παιδεία του Ανθρώπου», Άπαντα Χ. Μαλεβίτση, Τ. 10, σελ. 114).

Κλείνοντας την παρούσα εισήγηση, θα λέγαμε ότι η περιδιάβαση αυτή στο έργο του Χρήστου Μαλεβίτση, μάς πρόσφερε, εκτός από την απόλαυση της ανάγνωσης, μια πυξίδα, έναν μίτο για να διασχίσουμε τον λαβύρινθο της σημερινής ζοφερής εποχής μας, έτσι ώστε να βγούμε από αυτόν αλώβητοι, έχοντας στα μύχια της ψυχής μας και εμείς, βιώσει την δική μας κάθοδο στον Άδη, με την βεβαιότητα, όμως, της «ευδοκίας της σωτηρίας»…

Σας ευχαριστώ που με ακούσατε!

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Μαλεβίτση Χ., «Δοκίμια ιδεών», εκδ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1993

«Η Τραγωδία της Ιστορίας», Άπαντα Χ. Μαλεβίτση, Τόμος 2, εκδ. Αρμός, Αθήνα 2010

«Πολιτεία και Ερημιά», Άπαντα Χ. Μαλεβίτση, Τόμος 3, εκδ. Αρμός, Αθήνα 2010

«Φιλοσοφία και Θρησκεία», Άπαντα Χ. Μαλεβίτση, Τόμος 5, εκδ. Αρμός, Αθήνα 2010

«Περί του Τραγικού», Άπαντα Χ. Μαλεβίτση, Τόμος 6, εκδ. Αρμός, Αθήνα 2010

«Ο Φωτισμός του Ανθρώπου», Άπαντα Χ. Μαλεβίτση, Τόμος 7, εκδ. Αρμός, Αθήνα 2010

«Η Παιδεία του Ανθρώπου», Άπαντα Χ. Μαλεβίτση, Τόμος 10, εκδ. Αρμός, Αθήνα 2012