Οι Νόμοι του Πλάτωνος (Εισήγηση)

     Εισηγήτρια: Άννα Χ. Μαρκοπούλου

Δρ. Επιστημών της Αγωγής του Πανεπιστημίου της Σορβόννης (Paris V René Descartes)

Οι Νόμοι του Πλάτωνος

Καλησπέρα σας

Κατ'αρχάς θα ήθελα να ευχαριστήσω τους εκλεκτούς διοργανωτές αυτού του φιλοσοφικού συμποσίου, την κυρία Άννα Κελεσίδου καθώς και τον καθηγητή Κώστα Μπέη, για την τιμή που μού έκαμαν, αφενός να εγκαινιάσω με την παρούσα εισήγηση, την σειρά των ομιλιών που πρόκειται να γίνουν στο Κέντρο Δικανικών Μελετών και, αφετέρου, να μου εμπιστευθούν την παρουσίαση ενός τόσο μεγάλου σε αξία και σε μέγεθος έργου, όπως είναι οι Νόμοι του Πλάτωνος.

Όπως ήδη ίσως γνωρίζετε, οι Νόμοι είναι το τελευταίο έργο του μεγάλου φιλοσόφου, το οποίο εκδόθηκε μετά τον θάνατό του, από τον μαθητή του, Φίλιππο τον Οπούντιο[1]. Σε αυτό το έργο, ο Πλάτων, αφού έχει ήδη συγγράψει την Πολιτεία, στην οποία μάς παραδίδει τους νόμους της ομοιώσεως της εικονικής ανθρώπινης πολιτείας προς την παραδειγματική ουράνια πολιτεία, μάς παραδίδει τους νόμους της ανθρώπινης πολιτείας, η οποία έχει καταστεί πλέον όμοια με την ουράνια πολιτεία. Με αυτήν την  έννοια, τα δύο μεγαλύτερα πολιτικά έργα του φιλοσόφου, η Πολιτεία και οι Νόμοι, συνδέονται διαλεκτικά μεταξύ τους, στο μέτρο που οι Νόμοι συνιστούν το έργον, δηλαδή την πρακτική εφαρμογή του λόγου, δηλαδή της θεωρίας της Πολιτείας.

Το έργο αυτό χωρίζεται σε δώδεκα βιβλία, τα οποία διέπει ένας κοινός στόχος: Ο στόχος αυτός είναι, κατά την άποψή μας, η γέννηση, τόσο μέσα στην πόλη της ψυχής όσο και μέσα στην ψυχή της πόλης, της αιδούς, η οποία αποτελεί το έρεισμα, αλλά και την αιτία της ύπαρξης των νόμων. Η αιδώς συνιστά, σύμφωνα με τον Πλάτωνα, το μέσον διά του οποίου αποκαθίσταται η εσωτερική ειρήνη, εφόσον επιφέρει την νίκη του κρείττονος εαυτού, δηλαδή του λογιστικού μέρους της ψυχής, επί του χείρονος εαυτού, δηλαδή του αλόγου μέρους της ψυχής[2]. Έτσι η αιδώς καθίσταται επίκουρος της τελέας δικαιοσύνης[3] στον πόλεμο εναντίον της μεγίστης αμαθίας της ψυχής, δηλαδή της εσωτερικής στάσεως μεταξύ του λογιστικού και του αλόγου μέρους της ψυχής.

Τί είναι, όμως, η αιδώς;

Η αιδώς είναι το αποτέλεσμα της αρίστης μείξεως δύο, αντίθετων μεταξύ τους, δυνάμεων της ψυχής: του φόβου και της ανδρείας[4].

Σε αυτό το πλαίσιο, ο φόβος σηματοδοτεί την γένεση, μέσα στην ψυχή, της αρετής της μικρής σωφροσύνης, μέσω της οποίας το επιθυμητικόν μέρος της ψυχής υπακούει στις επιταγές του λογιστικού μέρους της ψυχής. Η ανδρεία σηματοδοτεί την γένεση, μέσα στην ψυχή, της αρετής της μεγάλης σωφροσύνης, μέσω της οποίας το θυμοειδές μέρος της ψυχής γίνεται σύμμαχος του λογιστικού μέρους, του οποίου ακολουθεί την άνω ροή, με αποτέλεσμα την μεταστροφή της καθοδικής πορείας του επιθυμητικού μέρους της ψυχής, σε μία οιονεί ανοδική πορεία.

Υπό αυτό το πρίσμα, ο Πλάτων θεωρεί ότι τα συμπόσια συνιστούν τα κατεξοχήν παιδαγωγικά μέσα για την γένεση και την καλλιέργεια της αιδούς[5]. Ο πρώτος λόγος είναι ότι το συμπόσιον, όταν είναι ορθώς παιδαγωγούμενον, καθίσταται η εικόνα της ευνομούμενης πολιτείας. Πράγματι, το συμπόσιον στο οποίο προεξάρχει ένας συμποσίαρχος με νηφάλιο λογισμό, είναι η εικόνα της πολιτείας, η οποία άρχεται από τον νηφάλιο λογισμό του άρχοντος, δηλαδή του νού, ο οποίος νέμει με νηφαλιότητα το έργον που αναλογεί στη φύση του κάθε πολίτη τόσο ως ατόμου όσο και ως μέρους του συνόλου της πόλεως[6]. Με αυτήν την έννοια, μέσω της ορθής διανομής του νηφάλιου λογισμού του άρχοντος, επιτυγχάνεται η διττή λειτουργία της δικαιοσύνης ως ιδιοπραγίας και ως οικειοπραγίας, και, συνεπώς, συγκροτείται η μεγίστη αρμονία τόσο μέσα στην πόλη της ψυχής όσο και μέσα στην ψυχή της πόλης.

Με αυτήν την έννοια, μέσω του ορθώς παιδαγωγούμενου συμποσίου αναδεικνύεται το έτυμον του νόμου, δηλαδή η ετυμολογική του προέλευση, η οποία, στο Δ' βιβλίο των Νόμων[7], oρίζεται  ως του νου διανομή. Η ετυμολογία αυτή, με τη σειρά της, αναδεικνύει την άρρηκτη σύνδεση του νόμου με τον νου, από τον οποίον και απορρέει, τον νου που κυβερνά την πόλιν της Πολιτείας και των Νόμων, αλλά και ολόκληρο το σύμπαν του Τιμαίου.

Αυτός ακριβώς ο νους συνυφαίνει σε ένα διαλεκτικό όλον, το σύνολο του πλατωνικού έργου, μέσω της διττής λειτουργίας του ως εν και ως έν πολλά: Σε μία πρώτη φάση, η εικόνα της λειτουργίας του νου ως έν, είναι ο φιλόσοφος άρχων, ο οποίος, στην Πολιτεία και στον Πολιτικό, είναι η ανώτατη αρχή στο βασίλειο της πολιτικής και του δικαίου. Σε μία δεύτερη φάση, η εικόνα της λειτουργίας του νου ως έν, είναι ο δημιουργός νους του Τιμαίου, ο οποίος θα συγκροτήσει τους νόμους του αόρατου και ορατού σύμπαντος καθ'ομοίωσιν των νόμων του νοητού παραδείγματος, τους οποίους, στη συνέχεια, θα διανείμει στους νέους θεούς, έτσι ώστε αυτοί, με τη σειρά τους, να δημιουργήσουν τους νόμους που θα διέπουν τα όντα που εμπεριέχονται εντός του ορατού σύμπαντος. Σε μία τρίτη φάση, η εικόνα της λειτουργίας του νου ως εν πολλά, είναι ο Νυκτερινός Σύλλογος[8] των Νόμων, ο οποίος, ως ένας συλλογικός νους, αφενός θα δημιουργήσει τους νόμους, τους οποίους στη συνέχεια θα διανείμει ορθώς, έτσι ώστε η πόλη των Νόμων, δηλαδή η Μαγνησία, να καταστεί μία ευνομούμενη πόλις, και, αφετέρου, θα καταστεί ο οιονεί επόπτης της ορθής λειτουργίας των νόμων αυτών.

Ο δεύτερος λόγος, για τον οποίον ο Πλάτων θεωρεί ότι τα συμπόσια συνιστούν τα κατεξοχήν παιδαγωγικά μέσα για την γένεση και την καλλιέργεια της αιδούς, είναι ότι αυτά συμβάλλουν στην γέννηση και στην καλλιέργεια των δύο, αντίθετων μεταξύ τους, δυνάμεων της ψυχής: του φόβου και της ανδρείας[9].

Πιό συγκεκριμένα, ένα ορθώς παιδαγωγηθέν συμπόσιον αποτελεί αφορμή γυμνασίας των συμποτών μεταξύ τους και επιδείξεως της ισχύος της αρετής της σωφροσύνης, η οποία, αφενός αποτελεί το μέσον προκειμένου αυτοί να επιτύχουν την κατίσχυσιν του επιθυμητικού μέρους της ψυχής και των συνεπαγόμενων ορέξεών του για κατάχρηση του ποτού και, αφετέρου, τους γεννά τον φόβο της πόσεως ενός τελευταίου ποτηριού, το οποίο θα ήταν η αφορμή της υπερβάσεως του μέτρου της πόσεως[10].

Από την άλλη πλευρά, ένα ορθώς παιδαγωγηθέν συμπόσιον συνιστά αφορμή για να γεννηθεί μία διάθεση ευθυμίας μεταξύ των συμποτών, η οποία, με τη σειρά της, προκαλεί την γέννηση της ανδρείας μέσα στην ψυχή τους: Η αρετή της ανδρείας, η οποία, όπως προαναφέραμε συμφιλιώνει το θυμοειδές μέρος της ψυχής με το λογιστικόν μέρος, έτσι ώστε το επιθυμητικόν μέρος να ακολουθήσει την άνω ροή του θυμοειδούς μέρους, στην περίπτωση αυτή, εκδηλώνεται μέσω της παρρησίας και, γενικότερα της αφοβίας των συμποτών, οι οποίοι λένε και πράττουν πράγματα ελεύθερα, αλλά πάντοτε υπό το κράτος της εμμέτρου ευθυμίας[11].

Με αυτήν την έννοια, η φύση της αιδούς είναι βαθειά διαλεκτική στο μέτρο που, μέσω αυτής, επιτυγχάνεται η ισορροπία μεταξύ των δύο αντιμαχόμενων μερών της ψυχής, του λογικού και του αλόγου μέρους της, με αποτέλεσμα να εγκαθιδρυθεί η μεγίστη αρμονία, δηλαδή η τελέα δικαιοσύνη μέσα στην ψυχή.

 Ο κοινός στόχος του σύνολου έργου των Νόμων, ο οποίος, όπως προαναφέραμε, είναι η γέννηση της αιδούς, υπαγορεύει στον Πλάτωνα μία μεθοδολογία, η οποία είναι αντίστροφη από αυτήν της Πολιτείας.

Σε αυτό το πλαίσιο, ενώ η πορεία του έργου της Πολιτείας βαίνει από την εξέταση του μεγάλου, δηλαδή από την ψυχή της πόλης για να εμβαθύνει και να καταλήξει στην εξέταση του μικρού, δηλαδή  στην πόλη της ψυχής, η πορεία του έργου των Νόμων βαίνει αντίστροφα: Αρχίζει από την εξέταση εις βάθος του μικρού, δηλαδή από την εσωτερική πόλη της ψυχής του ατόμου για να καταλήξει στην εξέταση του μεγάλου, δηλαδή στην ψυχή της εξωτερικής πόλης[12].

Αυτή η αντίστροφη πορεία των Νόμων σε σχέση με αυτήν της Πολιτείας γίνεται για να αναδειχθεί η σπουδαιότητα και η υπεροχή της εσωτερικής ειρήνης τόσο μέσα στην πόλη της ψυχής του κάθε πολίτη ξεχωριστά, όσο και μέσα στην ψυχή ολόκληρης της πόλης, η οποία επιτυγχάνεται, όπως προαναφέραμε, μέσω της αιδούς, έναντι της εξωτερικής ειρήνης, η οποία επιτυγχάνεται μέσω της διεξαγωγής των πολέμων της πόλεως εναντίον των εξωτερικών εχθρών της.

Πώς, όμως, επιτυγχάνεται, η άριστη μίξις μεταξύ του φόβου και της ανδρείας, έτσι ώστε ο φόβος να μην εκφυλισθεί σε δειλία και η ανδρεία σε θράσος; Με άλλα λόγια, πώς η αιδώς δεν θα εκφυλισθεί σε αναίδεια, ή όπως θα λέγαμε σήμερα, σε θρασυδειλία;

Εδώ αναδεικνύεται η υπεροχή της φρονήσεως έναντι του συνόλου των υπολοίπων αρετών, την οποίαν ο Πλάτων, στο Γ' βιβλίο των Νόμων, ορίζει ως της συμπάσης ηγεμόνα αρετής[13].

Σε τί συνίσταται, όμως, η φρόνησις;

Είναι η γνώσις του μέτρου, δηλαδή της μεσότητος μεταξύ της ελλείψεως και της υπερβολής, προς την οποία θα πρέπει να προσβλέπει ο αγαθός νομοθέτης των πλατωνικών Νόμων.

Με αυτήν την έννοια, ο  Πλάτων, στο Γ' βιβλίο των Νόμων[14], αναδεικνύει για ακόμη μία φορά την υπεροχή της εσωτερικής έναντι της εξωτερικής ειρήνης, υπογραμμίζοντας ότι ο αγαθός νομοθέτης δεν θεσπίζει τους νόμους της πόλης χάριν του πολέμου, αλλά με γνώμονα την φρόνησιν, η οποία, ως ηγεμών της συμπάσης αρετής, εξασφαλίζει την ομογνωμοσύνη μεταξύ των πολιτών, επιτυγχάνει την εσωτερική ειρήνη της πόλεως.

Σε αυτό το πλαίσιο, η αρίστη μίξις της αιδούς επιτυγχάνεται μέσω της ηγεμονικής αρετής της φρονήσεως, η οποία είναι, όπως προαναφέραμε, η γνώσις του μέτρου, με γνώμονα το οποίο, ο αγαθός νομοθέτης θα θεσπίσει τους νόμους της πόλεως.

Παράδειγμα ενδεικτικό της αρίστης μίξεως της αιδούς συνιστά η εγκαθίδρυση ενός μεικτού πολιτεύματος, υπό του οποίου θα πρέπει να διέπεται η πόλις των Νόμων, δηλαδή η Μαγνησία, προκειμένου να καταστεί ευνομούμενη.

Πιό συγκεκριμένα, το πολίτευμα αυτό ανακύπτει από την ανεύρεση, από του νομοθέτη, της μεσότητος μεταξύ των δύο ακραίων μητέρων πολιτειών, δηλαδή μεταξύ των δύο αρχετυπικών πολιτευμάτων, των οποίων το ένα άκρο, αυτό της υπέρμετρης δουλείας του δήμου, εκφράζει ως ιστορικό παράδειγμα η μοναρχία των Περσών, ενώ το άλλο άκρο, αυτό της υπέρμετρης ελευθερίας του δήμου, εκφράζει ως ιστορικό παράδειγμα η δημοκρατία των Αθηναίων[15].

Το ένα αρχετυπικό πολίτευμα, αυτό της μοναρχίας των Περσών, εξέπεσε σε τυραννίδα, επειδή ακριβώς ο φόβος του δήμου εκφυλίστηκε σε δειλία, εξαιτίας της έλλειψης μέτρου στην άσκηση της εξουσίας. Το άλλο αρχετυπικό πολίτευμα, αυτό της δημοκρατίας των Αθηναίων, εξέπεσε σε οχλοκρατία, επειδή ακριβώς η ανδρεία του δήμου εκφυλίστηκε σε θράσος, εξαιτίας της έλλειψης μέτρου στην άσκηση της εξουσίας[16].

Υπό αυτό το πρίσμα, τα δύο αυτά αρχετυπικά πολιτεύματα συνιστούν προβολές στον ιστορικό χρόνο, του εκφυλισμού των δύο θεμελιωδών συνιστωσών της αιδούς, οι οποίες, όπως προαναφέραμε, είναι ο φόβος και η ανδρεία αντίστοιχα. Έτσι, στην πρώτη περίπτωση, αυτή των Περσών, ο εκφυλισμός του φόβου σε δειλία απέβη καταστροφικός για την Περσία, η οποία, εξαιτίας της αδυναμίας των στρατευμάτων της να αντιμετωπίσει τους εξωτερικούς εχθρούς, υποδουλώθηκε[17]. Στην δεύτερη περίπτωση, αυτή των Αθηναίων, ο εκφυλισμός της ανδρείας σε θράσος απέβη καταστροφικός για την Αθήνα, η οποία, εξαιτίας της δοκησισοφίας τόσο των αρχόντων της όσο και του δήμου, αναλώθηκε σε έριδες και εμφυλίους πολέμους, ο κορυφαίος των οποίων υπήρξε, όπως γνωρίζουμε, ο Πελοποννησιακός πόλεμος[18].

Πώς, λοιπόν, ο νομοθέτης θα επιτύχει την αρίστην μίξιν μεταξύ του φόβου και της ανδρείας, έτσι ώστε να εγκαθιδρύσει την αιδώ μέσα στην πόλη του προκειμένου αυτή να καταστεί μία ευνομούμενη πόλις;

Όταν ο νομοθέτης καλλιεργήσει την αρετή της φρονήσεως, μέσω της οποίας θα επιτύχει την ορθή γνώση του μέτρου. Η αρετή αυτή θα τον καταστήσει ικανό να εκφέρει, όχι δύο, αντικρουόμενους μεταξύ τους, λόγους για την υποστήριξη ενός νομικού θέματος, αλλά έναν και μοναδικό.

Ο Πλάτων αναφέρει σχετικά ότι:

τω δε νομοθέτη τούτο ουκ έστι ποιείν εν τω νόμω, δύο περί ενός, αλλά ένα περί ενός αεί δει λόγον αποφαίνεσθαι[19].

(Στον νομοθέτη δεν είναι επιτρεπτό να κάνει τούτο στον νόμο, δηλαδή να εκφέρει δύο λόγους για ένα θέμα, αλλά για ένα θέμα πρέπει πάντοτε να αποφαίνεται με έναν και μοναδικό λόγο.)

Η καλλιέργεια της αρετής της φρονήσεως  και η συνακόλουθη γνώσις του μέτρου προκειμένου να επιτευχθεί η ορθή μίξις της αιδούς, υπαγορεύει στον Πλάτωνα την σύνταξη των προοιμίων στους νόμους. ΄Οπως ο ίδιος αναφέρει ρητά στο Δ' βιβλίο των Νόμων[20], είναι ο πρώτος, ο οποίος θέτει προοίμια στους νόμους, επειδή ακριβώς αναγνωρίζει την φιλοσοφική αξία τους.

Η φύση των προοιμίων είναι, όπως και η φύση της αιδούς, μικτή: Συνιστούν ένα τρίτο είδος διαλεκτικού οργάνου του νομοθέτου, το οποίο τοποθετείται μεταξύ της βίας και της πειθούς[21]. Ο στόχος του είναι προτρεπτικός, δηλαδή να καταστήσει τους νομοθετούμενους πολίτες ευμενώς διακείμενους προς την προτεινόμενη νομοθεσία και, ως εκ τούτου, να τους κάνει ευμαθεστέρους, δηλαδή επιδεκτικότερους στην εκμάθηση των νόμων αυτών[22].

Το περιεχόμενο αυτών των προοιμίων, τα οποία, σύμφωνα με τον Πλάτωνα, θα πρέπει πάντοτε να ανταποκρίνονται στη φύση του νόμου που πρόκειται να θεσπιστεί[23], είναι η ανάπτυξη του ενός και μοναδικού λόγου του νομοθέτου, ο οποίος, μέσω των προοιμίων, καλλιεργεί την αρετή της φρονήσεως, έτσι ώστε να μαθαίνει να επαινεί τους μετρίους λόγους και να ψέγει τους δισσούς λόγους.

Κλείνοντας τη σύντομη αυτή εισήγηση σε ένα τόσο μεγάλο έργο, θα λέγαμε ότι ο Πλάτων είναι ο πρώτος φιλόσοφος, ο οποίος επινόησε και εγκαθίδρυσε μία ολοκληρωμένη φιλοσοφία του δικαίου, η οποία, όπως ήδη γνωρίζουμε, θα αυτονομηθεί και θα καταστεί ιδιαίτερος επιστημονικός κλάδος των πανεπιστημιακών σπουδών, πολλούς αιώνες αργότερα.

Η δεσπόζουσα θέση της αιδούς, η οποία, όπως διαπιστώσαμε, διαρρέει ολόκληρο το έργο των Νόμων και αποτελεί τον θεμελιώδη στόχο του, εκφράζει την θλίψη, αλλά και τον βαθύ καημό του Πλάτωνος να θεραπεύσει τους Έλληνες από ένα παλαιό πάθος, αυτό των εμφύλιων έριδων, προκειμένου να τους μεταστρέψει προς τον δρόμο της εσωτερικής ειρήνης και της ομόνοιας...

ΠΗΓΕΣ

Διογένους Λαερτίου, Βίοι Φιλοσόφων Γ'

Πλάτων, Νόμοι (ή περί νομοθεσίας)

---

[1]. Διογένους Λαερτίου, Βίοι Φιλοσόφων Γ', 37.

[2]. Πλάτ. Νόμοι Α', 628c7-d1.

[3]. Πλάτ. Νόμοι Α', 630c5-7.

[4]. Πλάτ. Νόμοι Α', 646e1-647a.

[5]. Πλάτ. Νόμοι Α', 639d-e2.

[6]. Πλάτ. Νόμοι Α', 640d3-6.

[7]. Πλάτ. Νόμοι Δ', 714a2.

[8]. Πλάτ. Νόμοι ΙΒ', 951d4 κ.ε..

[9]. Πλάτ. Νόμοι Α', 649b8-c1.

[10]. Πλάτ. Νόμοι Α', 648c8-e5.

[11]. Πλάτ. Νόμοι Α', 649a7-b6.

[12]. Πλάτ. Νόμοι Α', 626e-627a3.

[13]. Πλάτ. Νόμοι Γ', 688b1.

[14]. Πλάτ. Νόμοι Γ', 628a-b3.

[15]. Πλάτ. Νόμοι Γ', 693d1-6.

[16]. Πλάτ. Νόμοι Γ', 699e2-6.

[17]. Πλάτ. Νόμοι Γ', 697c6-698a7.

[18]. Πλάτ. Νόμοι Γ', 701a6-b3.

[19]. Πλάτ. Νόμοι Δ΄, 719d1-3.

[20]. Πλάτ. Νόμοι Δ΄, 722b3-c4.

[21]. Πλάτ. Νόμοι Δ΄, 722c2-9.

[22]. Πλάτ. Νόμοι Δ΄, 723a5-8.

[23]. Πλάτ. Νόμοι Δ΄, 723c1-3.