Η ζήτηση του Αγαθού στον Πλάτωνα - Το σωκρατικό πρότυπο

Εισηγήτρια: Ανδρεανή Ηλιοφώτου

Η ζήτηση του Αγαθού στον Πλάτωνα - Το σωκρατικό πρότυπο

Ο Διογένης ο Λαέρτιος αναφέρει πως ο Πλάτων την τελευταία χρονιά της ζωής του (348 -7 π.Χ.), έδωσε μια περίφημη διάλεξη περί του Αγαθού. Αυτό πιστεύουμε υποδηλώνει πως η ιδεοκρατία του μπορούσε να νοηματοδοτήσει τον αθρώπινο βίο, αφού το ανθρώπινο πνεύμα θεία μοίρα τάχτηκε στη ζήτηση και πραγμάτωση του αγαθού. Αθηναίος αριστοκράτης και μεγάλος καλλιτέχνης, κληρονόμος μιας ισόθεης προγονικής αρετής και μιας απαράμιλλης καλλιτεχνικής δημιουργίας, όπως τα είχε ενσαρκώσει η γενέθλια πόλη του, επέπρωτο πλάι στα μυθικά δρώμενα της τραγωδίας και τα ιστορικά δρώμενα του Θουκυδίδη να δημιουργήσει τα δικά του φιλοσοφικά δρώμενα, αφήνοντας ανεξίτηλα τα χνάρια του στην άμμο των καιρών και σφραγίζοντας με τη μεγαλοφυία του τους κατοπινούς αιώνες. Δύο γεγονότα πιστεύουμε πρέπει να συκλόνισαν τη νεότητα του Πλάτωνα και να χάραξαν σ'αυτόν πορεία βίου: η συντριβή της αθηναϊκής ισχύος το 404 π.Χ. και η θανάτωση του Σωκράτη από το δημοκρατικό νόμο της Αθήνας.

Στο κατώφλι της δημιουργίας του στέκεται η παράξενη μορφή του Σωκράτη. Ίσως χωρίς τούτο το συναπάντημα ο ποιητής Πλάτων να μην εύρισκε το δρόμο για τη δική του Ιθάκη και να αφοσιωνόταν στην ποίηση. Ο Σωκράτης στάθηκε βασική τομή και απαρασάλευτο θεμέλιο στο φιλοσοφικό γίγνεσθαι. Κάποιοι ιστορικοί διακρίνουν την ιστορία της ελληνικής φιλοοσοφίας σε τρεις περιόδους: την προσωκρατική, τη σωκρατική και τη μετασωκρατική. Προσωπικότητα πολυσχιδής ο Σωκράτης συγκεντρώνει κι υπερβαίνει στην πράξη πάμπολλες αντινομίες: είναι ο σοφός που ουδέν οίδε, ο δάσκαλός που μαθήτευε ισοβίως, ο άσκημος που έκρυβε μέσα του αμήχανον κάλλος, ο σοβαρός με το ανεξάντλητο χιούμορ και την παιγνιώδη ειρωνεία, ο φτωχός με τον αδαπάνητο ψυχικό θησαυρό, ο ερωτικός με την ασκητική εγκάτεια. Στο πρόσωπό του ο νέος ποιητής Πλάτων αναγνωρίζει τον μοναδικό τραγικό του ήρωα. Και όντως στην περίπτωση του Σωκράτη δεν έχουμε μόνο σύγκρουση και καταστροφή, αλλά και καθορισμό βίου από μια δύναμη υπέρτερη: τον χρησμό του δελφικού θεού, το δαιμόνιο, τα ενύπνια. Συγκρούεται λοιπόν με το κράτος, το κατεστημένο, την άρχουσα τάξη και καταδικάζεται στην εσχάτη των ποινών. Η σύγκρουσή του ήταν αναπόφευκτη, μιά που ασκούσε έργο ηθικού αναμορφωτή, ήθελε δηλαδή ν'αλλάξει την κοινωνία.

Ο Πλάτων αναλαμβάνει ως ύψιστο χρέος να δικαιώσει "τον δικαιότατο των ανθρώπων" αποκαλύπτοντας με τον γραπτό του λόγο το πραγματικό του πρόσωπο και συνεχίζοντας το έργο εκείνου. Υιοθετεί λοιπόν τη σωκρατική μαιευτική, ελεγκτική ερωταπόκριση και επιδίδεται στη συγγραφή των πρώιμων σύντομων διαλόγων του. Ως μεγάλος καλλιτέχνης, από τη μια αφανίζει την προσωπικότητά του μέσα στο πρότυπό του και από την άλλη του χαρίζει όσα η δική του μεγαλοφυία μπόρεσε να συλλάβει, να πλάσει και να ονειρευτεί. Μία αλληλοπεριχώρηση συντελείται ανάμεσα στη δυάδα, γεγονός που δημιούργησε προβλήματα στους μελετητές. Έτσι μιλούμε για πλατωνικό Σωκράτη σ'αντίθεση με τον πραγματικό κι αποκαλούμε σωκρατικούς τους πρώιμους πλατωνικούς διαλόγους, υπονοώντας πως το περιεχόμενό τους απηχεί πιο σωστά τη σωκρατική διδαχή σ'αντίθεση με τους διαλόγους της ωριμότητας.

Πρόθεσή μας είναι να δούμε πώς η πλατωνική διαλεκτική από το σωκρατικό ουδέν οίδα, καταλήγει στο είδος, πώς με αφετηρία τη σωκρατική ζήτηση της αρετής, ως επιμέλεια ψυχής, καταλήγει στην πλήρη αποκάλυψη της πλατωνικής οντολογίας, ορθώνοντας καταμεσής του σύμπαντος ως ήλιον της δικαιοσύνης την Ιδέα του Αγαθού κι επιλύοντας τα αιώνια προβλήματα: το ηθικό, το γνωσιολογικό, το πολιτικό και το μεταφυσικό, με μοναδικό εσαεί έρεισμα εκπλήρωσης του ανθρώπινου προορισμού, την παιδεία.

Οι πρώιμοι πλατωνικοί διάλογοι μάς δίνουν μια εικόνα της ηθικής παιδαγωγικής δράσης του Σωκράτη στην παρουσία των ωραίων αιδημόνων αθηναίων εφήβων. Με τη διαλεκτική ελεγκτική του και την επαγωγική συλλογιστική του ζητεί ορισμό ενός μορίου της αρετής: της οσιότητας στον Ευφθύφρονα, της σωφροσύνης στον Χαρμίδη, της ανδρείας στον Λάχητα, του ωραίου στον Ιππία.

Σ'όλους τους πρώιμους διαλόγους ο διαλεκτικός τρόπος του Σωκράτη είναι ενιαίος: το ερώτημα της ουσίας της αρετής: Τι εστι το χ. Δίδονται κάθε φορά πολλοί ορισμοί που στη συνέχεια ελέγχονται μη ικανοποιητικοί· σ'όλους τους διαλόγους όμως αφήνεται να διαφανεί πως το ζητούμενο είναι κάποιου είδους γνώση του καλού (του Αγαθού).

Αναρωτιέται λοιπόν ο Πλάτων ποιά είναι η φύση της γνώσης αυτής που μάταια ζητούσε ο Σωκράτης και η οποία πρέπει να βρίσκεται κάπου στην ψυχή, αφού χωρίς αυτή δεν είναι δυνατή η τελείωση του ανθρώπου και ποιά η φύση του αντικειμένου της, δηλαδή του αγαθού; Η διαλεκτική πορεία της νόησης λοιπόν προς το αγαθό είναι η οδός της αληθινής γνώσης, ενώ τα δεδομένα των αισθήσεων δεν έχουν καμιά αληθινή υπόσταση. Αν λοιπόν ο Σωκράτης με τη διαλεκτική είχε κατορθώσει να εισχωρήσει από την περιοχή του εναλασσόμενου και της πολλαπλότητας στην περιοχή της διάρκειας και της ενότητας, σημαίνει πως είχε συλλάβει το αληθινό είναι. Με τη θεωρία του λοιπόν των ιδεών ο Πλάτων πίστεψε πως συνέλαβε το νόημα και την ουσία της σωκρατικής διαλεκτικής. Η σωκρατική διαλεκτική συστηματοποιημένη θεωρία των ιδεών συνιστά τη νέα γνώση που είναι τελείως διαφορετική από εκείνη της αισθητηριακής αντίληψης, είναι μια έννοια περί του όντος ή του πραγματικού.

Η διευρεύνηση των επό μέρους αρετών στους πρώιμους διαλόγους αντί να οδηγήσει στη διάκρισή τους (στον ορισμό τους), οδηγεί στην ενότητα αυτού που ονομάζουμε αρετή, προς το αγαθό και την επίγνωσή του. Η ερώτηση π.χ. τι είναι ανδρεία στον Λάχητα φαίνεται ν'αποσκοπεί στον ορισμό της ανδρείας, στην πραγματικότητα όμως αυτό που πετυχαίνεται είναι η εισαγωγή μας στην ενότητα με τις υπόλοιπες αρετές. Σ'ολόκληρη την ομάδα των πρώιμων διαλόγων κι όχι μόνο ξεχωριστά στον καθένα, ακολουθεί ο Πλάτων αυτή τη συγκεντρική πορεία, αποδεικνύοντας πως κάθε προσπάθεια διατύπωσης ενός ορισμού μιας απ'αυτές τις αρετές κατ'ανάγκην οδηγεί προς την αρετή καθεαυτήν κι η γνώση μιας επί μέρους αρετής π.χ. της ανδρείας ή της σωφροσύνης προκύπτει από τη γνώση της αρετής καθεαυτήν.

Εάν λοιπόν κατά τη σωκρατική πεποίθηση η αρετή είναι γνώση, τότε προβάλλει ως αίτημα η οικοδόμηση της ανθρώπινης κοινωνίας διά της παιδείας· σ'αυτό αξίζει να αφιερώσουμε όλες μας τις δυνάμεις. Κι αυτό ακριβώς είναι το κεντρικό πρόβλημα της πλατωνικής σκέψης: αφορά την άριστη Πολιτεία. Πριν όμως καταπιαστεί με τον τελικό του στόχο ο Πλάτων, θα μάς εισαγάγει στη διατύπωση του προβλήματος εκείνου, που αποτελεί προϋπόθεση για την επίτευξη του τελικού του στόχου: στο πρόβλημα περί της αρετής και της γνώσης. Πλήρη επίγνωση τούτου του προβλήματος μάς παρέχουν οι λεγόμενοι μεταβατικοί διάλογοι: Ο Πρωταγόρας, ο Γοργίας και ο Μένων.

Ο Πρωταγόρας συνοψίζει και προάγει τα θέματα των πρώιμων διαλόγων: σ'αυτόν αποδεικνύεται η ενότητα των γνωστών αρετών· οι αρετές διαφέρουν κατά τον ορισμό, αλλά είναι εν ταυτόν κατά τη λειτουργία (η μία καθιστά αναγκαίαν την άλλη). Το κύριο θέμα του διαλόγου είναι το διδακτό της αρετής πόυ εδώ αποκαλείται για πρώτη φορά πολιτική τέχνη. Ο Σωκράτης πιστεύει πως η αρετή δεν διδάσκεται, Σκοπός του Πλάτωνα δεν είναι να δώσει μια απόλυτη απάντηση σ'ένα τόσο μεγάλο θέμα, αλλά να αποδείξει πως η αρετή είν'αδύνατο να διδαχτεί με τις αρχές και τις μεθόδους της σοφιστικής. Όλες οι μέθοδοι της σοφιστικής εκμηδενίζονται μπροστά στη σωκρατική διαλεκτική. Δάσκαλος της αρετής μπορεί να είν'εκείνος που θεωρεί την αρετή γνώση αμετάβλητων αρχών (γνώση και πραγμάτωση του αγαθού).

Ενώ στον Πρωταγόρα ο Σωκράτης αναμετρήθηκε με τον δάσκαλο της σοφιστικής, στον Γοργία συνδιαλέγεται με τρεις εκπροσώπους της ρητορικής. Το κοινό καισ τους τρεις είναι η θέση τους απέναντι στο πρόβλημα της δύναμης: είτε το ομολογούν είτε όχι, είτε τη θαυμάζουν θεωρητικά είτε την επιδιώκουν πρακτικά, αποτελεί και για τους τρεις το κατεξοχήν αντικείμενο της ρητορικής τέχνης. Αντίστοιχα με την εκδίπλωση του τύπου του ρήτορα σε τρεις κύριες μορφές, κτίζεται και το δράμα του διαλόγου σε τρεις πράξεις. Με την εμφάνιση κάθε νέου συνομιλητή η αντιπαράθεση οξύνεται και γίνεται πιο σημαντική. Στο πρώτο μέρος ο Σωκράτης συνομιλεί με τον Γοργία με αντικείμενο διερεύνησης τη ρητορική τέχνη· στο δεύτερο συνδιαλέγεται με τον Πώλο, μαθητή και θαυμαστή του Γοργία, εκπρόσωπο του κυνικού αμοραλισμού της νεότερης γενιάς. Στο τελευταίο κι εκτενέστερο μέρος, όπου ο Σωκράτης συνομιλεί με τον εν δράσει πολιτικό Καλλικλή, έχουμε απροκάλυπτη κι απόλυτη σύγκρουση δύο βιοθεωριών: του φιλοσοφικού βίου και του βίου του εν δράσει πολιτικού. Απ'εδώ προκύπτει κι ο πραγματικός στόχος του διαλόγου: η αντιπαράθεση μιας αντίληψης της ζωής ως βίου αφιερωμένου στο υπερπροσωπικό καλό και της θέλησης για δύναμη ως θεωρίας και πράξης.

Ο Μένων είναι ο τελευταίος σταθμός στη ζήτηση του αγαθού, πριν από την πλήρη αποκάλυψη της θεωρίας των ιδεών. Αντιμετωπίζοντας άλλη μια φορά το πρόβλημα του διδακτού της αρετής, απ'αφορμή του Πρωταγόρα και των άλλων δασκάλων της, το θέτει γενικότερα: η αρετή είναι κάτι διδακτόν, είναι κάτι ασκητόν, μήπως είναι έμφυτη, άν πάλιν δεν είναι, εξασφαλίζεται με άλλο τρόπο και ποιός είναι αυτός; Στον Μένωνα δίνεται απάντηση στο πρόβλημα της νέας σωκρατικής γνώσης της αρετής και του αγαθού με τη θεωρία της ανάμνησης. Η θεωρία αυτή δείχνει ότι η απόκτηση της γνώσης δεν πετυχαίνεται με την παθητική αποδοχή μαις διδαχής, αλλά με συνεχή διανοητική προσπάθεια και ζήτηση. Μέσω διανοητικών παραστάσεων, όπως π.χ. οι αριθμοί και τα σχήματα, αναδύεται μέσα στην ψυχή η ανάμνηση της ουσίας των πραγμάτων που είχει δεί στην προύπαρξή της. Η σωκρατική γνώση λοιπόν είναι ανάμνηση, αφού η αλήθεια του όντος εμπεριέχεται στην ψυχή.

Ήδη ο Πλάτων με τον εσχατολογικό μύθο του Γοργία και τη θεωρία της ανάμνησης, μάς έχει εισαγάγει στον υπερβατικό κόσμο της αλήθειας. Τώρα μπορεί να μάς αποκαλύψει πλήρως το ευαγγέλιό του: το Αγαθό και τις ιδέες ως πρόσβαση στην αθανασία της ψυχής στον Φαίδωνα και ως μέτρο και ιδανικό στη σύμπηξη της πολιτικής κοινότητας στην Πολιτεία.

Ποιά ώρα θα ήταν πιο κατάλληλη γι'αυτήν την αποκάλυψη από τις τελευταίες ώρες και την τελευταία συνομιλία του Σωκράτη με τους φίλους του πριν από την εκδημία του;

Ο σκοπός του Φαίδωνος δεν περιγράφεται με απόλυτη ακρίβεια, αν πούμε ότι πρόκεται για συζήτηση με θέμα την αθανασία της ψυχής. Άμεσος στόχος ολόκληρης της συνομιλίας είναι η δικαίωση του βίου της περίθαλψης της ψυχής βάσει της αντίληψης ότι η θεϊκότητα της ψυχής και η μίμηση του θεού αποτελούν τον σωστό και εύλογο κανόνα βίου. Η συλλογιστική εδώ είναι, κατά τον Taylor, ηθική με τη σωστή σημασία του όρου. Εκείνο που πρέοει τελικά να δειχτεί είναι ότι η πίστη και η ελπίδα με τις οποίες ο φιλόσοφος αντιμετωπίζει τον θάνατο, αποτελεούν τη λογική συνέπεια και την υπέρτατη επικύρωση των αρχών σύμφωνα με τις οποίες διαμόρφωσε ολόκληρη τη ζωή του. Γι'αυτό μπορούμε να ονομάζουμε τη ζωή του μελέτη του θανάτου.

Όμως, ολόκληρος ο διαλεκτικός αγώνας του Πλάτωνα στους προηγούμενους διαλόγους του, εκβάλλει στην Πολιτεία, θεμελιωμένη στην παιδεία, την ενόραση του Αγαθού και τη δικαιοσύνη. Η άριστη Πολιτεία οικοδομείται ως μια μικρογραφία του Σύμπαντος και μια μεγαλογραφία της ανθρώπινης ψυχής. Σ'αυτήν γίνεται σταδιακά μια αναγωγή από την αναγκαία κοινωνία στην άριστη πολιτεία· σ'αυτή το συμφέρον του ατόμου και της Πολιτείας ταυτίζονται σε πνεύμα δικαιοσύνης και αρμονίας.

Στα τρία μέρη της ψυχής (Λογιστικό, Θυμοειδές, Επιθυμητικό) αντιστοιχούν οι τρεις τάξεις της κοινωνίας: άρχοντες, φύλακες, δημιουργοί. Όλοι πρέοει να μετέχουν και στις τρεις αρετές. Πρώτη όλων των αρετών η δικαιοσύνη, ενεργοποιεί και ρυθμίζει όλες τις άλλες, ώστε κάθε μέρος της ψυχής και κάθε τάξη να επιτελούν το έργο για το οποίο πλάστηκαν (ιδιοπραγία). Η αρμονική συνεργασία των μερών της ψυχής και των τάξεων της πόλης οδηγούν το άτομο και την Πολιτεία στην ευδαιμονία. Ο Πλάτων δίνει στον όρο δικαιοσύνη πολύ ευρύ περιεχόμενο, δεν τον περιορίζει μόνο στη δικαστική περιοχή. Κατά την κοινή αντίληψη η δικαιοσύνη μπορεί να περιλάβει όλη την αρετή.

Η δικαιοσύνη είναι προϋπόθεση της ευδαιμονίας, της οποίας η επιστήμη δεν είναι άλλη από εκείνη που έχει ως θέμα το αγαθό. Η πραγμάτωση, λοιπόν, της ανθρώπινης ευδαιμονίας μέσα στην πολιτική κοινότητα, έχει ως προϋπόθεσή της την ύψωση της ψυχής των αρχόντων στην εποπτεία του αγαθού. Το αγαθό παρέχει στα όντα το είναι και την ουσίαν, κάτι που αφήνεται ακαθόριστο ως προς το περιεχόμενο και χαρακτηρίζεται μόνο ως προϋπόθεση και αιτία. Έτσι και η δικαιοσύνη παρουσιάστηκε ως ενεργοποιός δύναμη και αιτία των άλλων αρετών και εξασφάλιση της πολιτικής κοινότητας.

Οι πιο τέλειοι φύλακες, οι φιλόσοφοι δηλαδή, πρέπει να πάρουν στα χέρια τους την πολιτική εξουσία. Κριτήριο της επιλογής τους είναι η δυνατότητά τους να δεχθούν το βάρος του μεγίστου μαθήματος. Μέγιστο μάθημα χαρακτηρίζεται το ανέβασμα της ψυχής από τον ορατό στον νοητό κόσμο, από τα φαινόμενα στις ιδέες και προς την εσχάτη αιτία των άλλων ιδεών, την ιδέα του Αγαθού. Ρητόν γαρ ουδαμώς εστιν ως άλλα μαθήματα αλλ' εκ πολλής συνουσίας γιγνομένης περί το πράγμα αυτό και του συζήν οίον από πυρός πηδήσαντος εξαφθέν φως εν τη ψυχή γενόμενον αυτό εαυτό ήδη τρέφει (Επιστ. Ζ', 241).

Οι φιλοσοφικές ιδέες του Πλάτωνος απηχούν ένα ισχυρό θρησκευτικό βίωμα: κύριο γνώρισμά του η ορμή προς το αιώνιο, το απόλυτο και το θείο. Γι'αυτό κι αναζήτησε το ιδεώδες, το αναλλοίωτο είναι και την απόλυτη αξία σ'ένα υπεργήινο, υπεραισθητό κόσμο. Όχι ο άνθρωπος, αλλά ο ίδιος ο Θεός με την αγιότητα και την αίγλη του πρέπει να είναι μέτρο των πραγμάτων. Γενέθλιος τόπος της ψυχής είναι το επέκεινα, το βασίλειο του Θεού. Η επιστροφή λοιπόν σ'αυτόν πρέπει να γίνει το αποκλειστικό έργο της εδώ κάτω στη γη. Αυτή η ευγενική πίστη αποτελεί τη βάση της φιλοσοφίας του.

Εμείς πάντα πιστεύαμε πως ο σοφός μύστης και θεουργός Πλάτων έχει ιστορήσει την εντός ημών βασιλείαν του Θεού.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Πλάτων, Ιων, Ευθύφρων Χαρμίδης, Ι. Ζαχαρόπουλος, Βιβλιοθήκη Αρχαίων Συγγραφέων αρ. 50.

2. Πλάτων, Λάχης, Μένων Παρμενίδης, Ι. Ζαχαρόπουλος, Βιβλιοθήκη Αρχαίων Συγγραφέων αρ. 34

3. Πλάτων, Ιππίας Μείζων Ιππίας Ελάσσων, Κάκτος - Οι Έλληνες αρ. 185.

4. Πλάτων, Ευθύδημος Μενέξενος, Κάκτος - Οι Έλληνες αρ. 181.

5. Πλάτων, Γοργίας, Κάκτος - Οι Έλληνες αρ. 174.

6. Β. Ν. Τατάκη, Ο Σωκράτης

7. W. G. Guthrie, The Sophists, Socrates.

8. Κ. Π. Μιχαηλίδη, Πλάτωνος Πρωταγόρας

9. Κ. Π. Μιχαηλίδη, Ο μύθος του Πρωταγόρα και η ανθρωπολογική του σημασία

10. Νικολάου Δ. Βασιλοπούλου, Πλάτωνος Φαίδων, Τεύχη Α' και Β'

11. Κ. Δ. Γεωργούλη, Πλάτωνος Πολιτεία, Εισαγωγή Ερμηνεία και Σημειώσεις.

12. Werner Jaeger, Παιδεία, Τόμος Β' και Γ'.

13. A. E. Taylor, Πλάτων (Ο άνθρωπος και το έργο του).

14. Ε. Π. Παπανούτσου, Ηθική.

15. Ε. Π. Παπανούτσου, Το θρησκευτικό βίωμα στον Πλάτωνα.