Γλώσσα, Μουσική και Παιδεία Στην Αρχαιότητα

Χαρά Τόμπρα – Λαγοπάτη

(Περίληψη)

Στην ελληνική αρχαιότητα, η αρχαία γλώσσα δεν ήταν απλώς το συμβατικό σύστημα των λέξεων και των φράσεων που επέτρεπε κατ’ αρχήν, αφενός την ανάπτυξη του «διανοείσθαι» και την κοινωνική συμπεριφορά και πράξη κατά δεύτερον λόγο.

Οι δύο δε πανάρχαιες λέξεις, παιδεία και μουσική, η μεν πρώτη διατήρησε έως σήμερα το σημασιολογικό της περιεχόμενο.

Κατά τ’ άλλα, η λέξη μουσική με την πάροδο του χρόνου υπέστη σημασιακή πτώχευση, αφού η σύγχρονη έννοια της μουσικής καλύπτει μόνον ένα μέρος του ευρύτατου φάσματος που εκάλυπτε η μουσική του τότε.

Κατέχοντας τις κοινές παραμέτρους της λειτουργίας της αρχαίας γλώσσας, ο ομιλητής ανεγνώριζε ως εκ περισσού το μουσικό χαρακτηριστικό της προσωδίας, η οποία ήταν η διαφορετική διάρκεια του χρόνου στις μακρές ή βραχείες λεκτικές συλλαβές των φωνηέντων.

Η προσωδία, λοιπόν, προσδιορισμένη από τα φωνήεντα των λέξεων της γραφής, δημιουργούσε έναν στατικό ή ποσοτικό ρυθμό, ο οποίος ήταν πάντοτε πρωταρχικό στοιχείο της μουσικής. Η διάρκεια δε των εκάστοτε συλλαβών ήταν ένας παράγων που υφίστατο αυτοδύναμος.

Η σημαντική αρχαία λέξη «παιδεία» μαρτυρείται στους λυρικούς ποιητές Αλκμάνα, Θέογνι και Πίνδαρο, καθώς και στους τραγικούς, Αισχύλο, Σοφοκλή και Ευριπίδη. Στους ιστορικούς, Ηρόδοτο και Θουκυδίδη, εμφανίζεται το ρήμα παιδεύω και το ουσιαστικό παίδευσις. Σταχυολογώντας χωρία από κείμενα σταματάω στον Ισοκράτη: Προς Δημοσθένη. Εδώ δίνεται ζωντανή εικόνα της σωστής παιδείας. Οπότε θαυμάζουμε την προτροπή Ισοκράτη προς «παιδείας ορεγομένους» για επιλεκτική οικειοποίηση γνωστικού αντικειμένου.

Το κείμενο είναι πειστικό: «Ώσπερ γαρ την μέλιτταν ορώμεν, εφ’ άπαντα μεν τα βλαστήματα καθιζάνουσαν αφ’ εκάστου δε τα βέλτιστα λαμβάνουσαν, ούτω δει και τους παιδείας ορεγομένους, μηδενός μεν απείρως έχειν, πανταχόθεν δε τα χρήσιμα συλλέγειν».

Η σημαντικότατη αρχαία λέξη «παιδεία» δεν απαντά στον Όμηρο.

Σημαντικός ο όρος Μουσική στο σημασιολογικό περιεχόμενό του και την σημασιολογική λειτουργία του:

Πλάτων: (Πολιτεία 376 e) Τίς ουν η παιδεία; η χαλεπόν ευρείν της από του πολλού χρονού ηυρημένης; έστιν δε που η μεν επί σώμασι γυμναστική, η δ’ επί ψυχή μουσική.

Υπαγωγή του όρου μουσική στον όρο παιδεία. Γενικώς, λόγω της προσωδίας, η μουσική αποτελούσε με λέξη ένα κράμα, εμπεριέχεται στην λέξη και εγγενής στην γλώσσα.

Σύμφωνα με τους προσωδιακούς κανόνες, τα ποιητικά κείμενα απαγγέλλονταν ή τραγουδιόντουσαν. Κατά τον Πλάτωνα: ― Οι επιχειρούντες τοις ρυθμοίς, των στοιχείων πρώτον τας δυνάμεις διείλοντο, έπειτα των συλλαβών και ουτώς ήδη έρχονται επί τους ρυθμούς σκεψόμενοι πρότερον δ’ ού; (Κρατύλος 424 c).

Ει τις περιέλοιτο της ποιήσεως πάσης, τότε μέλος και τον ρυθμόν και το μέτρον; άλλο τι λόγοι γίγνονται το λοιπόμενον; (Γοργίας, 502 c).

Είναι φανερό ότι από ρυθμικής και μελωδικής πλευράς, η αρχαία ελληνική γλώσσα, πρόκειται για πνευματικότατον φορέα σημασίας, που ήταν πλήρης μουσικής. Επομένως, βρισκόμαστε ενώπιον στο γενικότερο πνευματικό και αισθητικό φαινόμενο, μια εκ των προτέρων σύνθεση δύο βασικών εκφάνσεων ανθρώπινης επικοινωνίας, μέσω της γλώσσας και της μουσικής.

Ολοκληρωμένη μορφή που απευθύνεται προς τον καθόλου άνθρωπο, διανοητικό και αισθητικό, πραγματώνοντας με τους δύο θεμελιώδεις παράγοντες, μιαν ενότητα αδιάσπαστη. Μέσα από αυτήν την ενότητα, δηλαδή του λόγου με την μουσική, προέκυψε ιστορικό δημιούργημα ανάλογο του ελληνικού πνεύματος και της ελληνικής ψυχής. Στην αρχαιότητα, το ουσιώδες πνευματικό βυθίστηκε έως την αισθητικότητα, με αποτέλεσμα δύο καταστάσεις, ταυτόσημες.

Η αρχαία ελληνική γλώσσα ή η μουσική υπήρξε το της παιδείας όχημα, που στοχεύοντας στην διάπλαση του σώματος και, εκ παραλλήλου, του πνεύματος και της ψυχής αποτέλεσε πολιτιστικό ανθρώπινο έρεισμα.

Προϊόντος του χρόνου, ο πλουσιότατος σε σημασιολογικό φορείο αρχαίος όρος μουσική, πήρε την έννοια της μουσικής τέχνης και μορφολογικά είναι επίθετο αναφερόμενο στις Μούσες, εννέα θυγατέρες του Διός και της Μνημοσύνης, κατοίκους στο όρος Ελικών και προστάτριες των επιστημών και των τεχνών. Μουσική, λοιπόν, προδίδει και ετυμολογικά την θεϊκή προέλευση του σημαινομένου.

Στην αρχαιότητα η αντιμετώπιση της πνευματικής και της καλλιτεχνικής δραστηριότητας, αναφέρεται στην αντίθεση μουσικής  - ποίησης. Με τον όρο μουσική, έχομε αναφορά στην θεϊκή προεμπειρική καταγωγή, ενώ η ποίηση είναι αποτέλεσμα της ανθρώπινης ενέργειας που υπάγεται στην εμπειρία.

Στη αρχαιότητα, λοιπόν, κάθε πνευματική και ψυχική καλλιέργεια είχε θεϊκή προέλευση και λεγόταν Μουσική. Ο Πλάτων: Πολιτεία (424 c) κρούει τον κώδωνα του κινδύνου εμπρός στην περίπτωση αλλαγής της μουσικής. «Είδος γαρ καινόν μουσικής μεταβάλλειν ευλαβητέον ως εν λόγω κινδυνεύοντα· ουδαμού γαρ κινούνται μουσικής τρόποι άνευ πολιτικών νόμων των μεγίστων ως φησί τε Δάμων και εγώ πείθομαι».

Ο ηθοπλαστικός χαρακτήρας της μουσικής επισημαίνεται στην αρχαία Ελλάδα, από την θεωρία του ήθους, διότι αυτή έπαιζε ρόλο στην, δια της μουσικής, εκπαίδευση των νέων. Ο Πλάτων πάνω σε αυτό το θέμα αναφέρει στην Πολιτεία (401 e) δια στόματος Σωκράτη: «Αρ ουν ην δ’ εγώ, ω Γλαύκων, τούτων ένεκα κυριωτάτη εν μουσική τροφή, ότι μάλιστα καταδύεται το εντός της ψυχής ο τε ρυθμός και αρμονία και ερρωμενέστατα άπτεται αυτής φέροντα της ευσχημοσύνης και ευσχήμονα εάν τις ορθώς τραφή, ει δε μη τουναντίον;».

Η αρχαία γλώσσα υπέκειτο, όμως, στους νόμους της γλωσσικής μεταβολής με το πέρασμα των χρόνων. Στην συγκεκριμένη περίπτωση, εσήμαινε προϊούσα υπερτροφία μουσικού στοιχείου εις βάρος του γλωσσικού, που βαθμιαία έχασε την αυστηρή ρυθμική κίνηση, καθορισμένη από την προσωδία.

Ο Πλάτων πίστευε σε σταθερή συνθετικότητα του λεκτικού σώματος, έχοντας σεβασμό στην βασική πνευματική στάση. Περιφρονούσε τις νέες τάσεις, τις οποίες περιφρονούσε. Στην εποχή του ήδη δεν υπήρχε πλέον διάκριση μεταξύ μακρών και βραχέων φωνηέντων. Οι συλλαβές όλες παρουσιάστηκαν αδιάφορες σαν να ήσαν όλες βραχείες. Ο τονισμός διάδοχος της προσωδίας, θριάμβευε καλύπτοντας κάθε εκφραστική ανάγκη.

Ανεπιστρεπτί παρήλθε η αρχαία γλώσσα. Στην θέση της πρόβαλε μία διαφορετική, συνδεδεμένη με την τότε καινούργια πραγματικό-τητα. Ως προς την μουσική, δεν παύει ποτέ τον σημαντικό της ρόλο, θετικό ή αρνητικό, στην παιδευτική διαδικασία, εφ’ όσον και τώρα ζούμε στην παρούσα πραγματικότητα της μουσικής του κόσμου.

Μεταφράσεις

Πολιτεία 376 e:  Ποιά, λοιπόν, πρέπει να είναι αυτή η ανατροφή, ή δεν νομίζεις, πως θα ήταν δύσκολο να βρούμε άλλη καλύτερη απ’ αυτήν, που καθιερώθηκε από τα παλιά χρόνια – δηλ. για το σώμα η γυμναστική και για την ψυχή η μουσική;

Κρατύλος, 424 c:  Αυτοί που ασχολούνται με τους ρυθμούς ξεκινούν από την διαπίστωση της δύναμης, δηλαδή της αξίας των στοιχείων, κατόπιν προχωρούν στη δύναμη των συλλαβών, για να προβούν στην εξέταση των ρυθμών, μ’ αυτή την σειρά δε γίνονται τα πράγματα;

― Γοργίας (502 c): Σωκράτης: Ας εξετάσωμεν το εξής, εάν κάποιος αφαιρέσει απ’ όλη την ποίηση την μελωδία, τον ρυθμό και το μέτρο, το υπόλοιπον δεν είναι λόγοι;

― Καλλικλής: Ναι. Μάλιστα.     

Πολιτεία Α΄ (401 e)

Σωκράτης: … αγαπητέ Γλαύκων, το κυριώτερο μέρος της ανατροφής η μουσική, επειδή ο ρυθμός και η αρμονία διαπερνούν ως τα τρίσβαθα την ψυχή και την καταεξουσιάζουν, με όλη τους την δύναμη και φέρνουν μαζί τους την ομορφιά και την κάνουν όμορφη, αν ορθός είναι ο τρόπος της ανατροφής, ειδεμή, το εναντίο;