Παρουσίαση του βιβλίου του Κώστα Μπέη με τίτλο: Πλάτωνος Ακαδημία

387 π. Χ. έως 529 π. Χ.  

916 ταραγμένα χρόνια στο φως της φιλοσοφικής ανάτασης  

Παρουσίαση: Άννα Χ. Μαρκοπούλου, Δρ. Επιστημών της Αγωγής του Πανεπιστημίου της Σορβόννης (Paris V René Descartes) 

Κατ'αρχάς θα ήθελα να ευχαριστήσω τον καθηγητή Κώστα Μπέη καθώς και την κυρία Άννα Κελεσίδου, που μού έκαναν την τιμή να μου εμπιστευθούν την παρουσίαση του άρτι εκδοθέντος βιβλίου του Κώστα Μπέη για την Πλάτωνος Ακαδημία.

Το βιβλίο αυτό πραγματεύεται την ιστορία της Πλατωνικής Ακαδημίας από την ίδρυσή της το 387 π. Χ. από τον Πλάτωνα, έως το οριστικό κλέισίμό της το 529 μ. Χ., από τον βυζαντινό αυτοκράτορα Ιουστινιανό.

Το συγγραφικό τάλαντο του καθηγητή Κώστα Μπέη έγκειται στο ότι αυτός δεν περιορίζεται σε μία απλή και στεγνή παράθεση ιστορικών γεγονότων, αλλά ζωντανεύει την ιστορία της Πλατωνικής Ακαδημίας, μέσω της περιγραφής της ζωής των πρωταγωνιστών της, δηλαδή των εκάστοτε σχολαρχών της.

Σε αυτό το πλαίσιο, η Πλατωνική Ακαδημία καθίσταται το θέατρο των δρωμένων των σχολαρχών της, των οποίων η δράση εκτυλίσσεται μπροστά μας ζωντανά, έτσι ώστε το ενδιαφέρον μας να διατηρείται αμείωτο και να επιθυμούμε, στην κυριολεξία, να "ρουφήξουμε" το βιβλίο.

Έτσι, η δράση του πρωταγωνιστού της Ακαδημίας, του Πλάτωνος, αναδεικνύεται, στο βιβλίο αυτό, μέσα από το δράμα του, δηλαδή τον καημό του να μετουσιώσει σε πολιτική πρακτική το φιλοσοφικό του ιδεώδες: αυτό του φιλοσόφου άρχοντος. Με αυτήν την έννοια, η ίδρυση της Πλατωνικής Ακαδημίας ήταν για τον Πλάτωνα, το τελευταίο "καταφύγιο", δηλαδή ο ιδεώδης χώρος, μέσα στον οποίο θα μπορούσε να καλλιεργηθεί μία πολιτική παιδεία, την οποία ο ίδιος ο Πλάτων, παρά τις επίμονες προσπάθειές του, δεν κατάφερε να μεταλαμπαδεύσει στους δύο τυράννους της Σικελίας, τον Διονύσιο τον πρεσβύτερο και τον νεώτερο αντίστοιχα.

Σε αυτό το πλαίσιο, ο καθηγητής Μπέης αναδεικνύει τον σταθερό και ουσιαστικό στόχο της Πλατωνικής Ακαδημίας, μέσω των διδασκόμενων μαθημάτων, τα οποία, κατά τα λεγόμενά του, προετοιμάζουν τους αποφοίτους της σχολής στο να είναι εφεξής ικανοί να συμβάλλουν, και όντως συνέβαλλαν, στην προαγωγή, όχι μόνον των επιστημών και της φιλοσοφίας, αλλά και της τρέχουσας πολιτικής πρακτικής, ιδίως δε συνέβαλλαν στην καλλιέργεια του πνεύματος της αντίστασης στα τυραννικά καθεστώτα, ώστε μετά τη βίαιη ανατροπή τους, ν'ανοίγει η προοπτική για την εφεξής θέσπιση υγειών κανόνων δικαίου (σελ. 21).

Μετά τον Πλάτωνα, ακολουθεί ο Αριστοτέλης, ο οποίος, μολονότι δεν υπήρξε ποτέ σχολάρχης της Ακαδημίας, ωστόσο, κατά τα λεγόμενα του καθηγητή Μπέη, δεν μπορεί ν'αγνοηθεί η συμβολή του στην αιώνια αίγλη αυτής της μοναδικής και διάσημης πλατωνικής Ακαδήμίας (σελ. 193-194).

Εδώ αναδεικνύεται με γλαφυρό τρόπο, το δράμα του Αριστοτέλους, ο οποίος, κατά τα λεγόμενα του συγγραφέως, είχε την "ατυχία" να μην ευλογηθεί με μια γέννησή του στο άστυ των Αθηνών! (σελ. 194). Ακριβώς αυτή η "ατυχία", είχε σαν αποτέλεσμα να αγνοηθεί ο Αριστοτέλης τόσο από τον κύκλο των Ακαδημεικών, όσο και από τον ίδιο τον Πλάτωνα, ο οποίος παρέβλεψε τον ζήλο και τον έρωτα του μαθητή του για τη φιλοσοφία, και δεν τον πρότεινε για διάδοχό του στη διεύθυνση της Πλατωνικής Ακαδημίας. Έτσι, ο Αριστοτέλης, κατά τα λεγόμενα του συγγραφέως, ευλόγως πικραμένος, εξακολούθησε να διδάσκει στην Ακαδημία, επί περαιτέρω δεκατρία περίπου χρόνια, έως το έτος 335 π. Χ., οπότε, μη αντέχοντας άλλο την πικρία του άδικου παραμερισμού του, απεχώρησε και άνοιξε δική του [...] σχολή, το έκτοτε διάσημο "Λύκειο", κάπου κοντά στην ανατολική πλευρά του λόφου του Λυκαβηττού (σελ. 195).

Ακολουθεί η χορεία των σχολαρχών της Πλατωνικής Ακαδημίας με αυστηρά χρονολογική σειρά: ο Σπεύσιππος, ο πρώτος, μετά τον Πλάτωνα, σχολάρχης, του οποίου η έλλειψη σωφροσύνης και οι συνακόλουθες υπερβολές του, αναδεικνύονται από τον καθηγητή Μπέη, με γλαφυρό τρόπο. Έτσι, κατά τα λεγόμενα του συγγραφέως, στον Σπεύσιππο προσήπτετο περαιτέρω ότι, κατά το αμέσως μετά τον θάνατο του Πλάτωνα έτος, είχε εκφωνήσει γενέθλιο "εγκώμιο" του μεγάλου Δασκάλου, με το οποίο δεν είχε αποφύγει την πρόδηλη υπερβολή, ότι τάχα η μητέρα εκείνου δεν τον είχε συλλάβει από τον σύζυγό της, τον Αρίστωνα, αλλ'από τον θεό Απόλλωνα! (σελ. 198).

Ο καθηγητής Μπέης αναδεικνύει την αντιφατική προσωπικότητα του Ξενοκράτους, ο οποίος διεδέχθη τον Σπεύσιππο· έτσι, ο Ξενοκράτης, αν και μάλλον νωθρός, ασφαλώς ήταν ιδιαίτερα ευαίσθητος ενώπιον της εντιμότητας και του καθήκοντος (σελ. 200). Εξαίρεται επίσης, η εγκράτεια του Ξενοκράτους, σε σημείο ώστε, όταν μερικοί μαθητές του είχαν προτρέψει την διάσημη εταίρα Λαίδα να προσπαθήσει να τον αποπλανήσει, εκείνος μεν την δέχθηκε και την φιλοξένησε στο κρεβάτι του, όμως δεν υπέκυψε στον πειρασμό, υπομένοντας πολλές και ανόσιες επιθέσεις της αδίστακτης εταίρας στα γεννητικά του όργανα (σελ. 201).

Ακολουθεί, με έντονους χρωματισμούς, η περιγραφή της προσωπικότητος του Πολέμωνα, του διαδόχου του Ξενοκράτους στην Πλατωνική Ακαδημία: αυτός, μολονότι, στα νιάτα του ήταν ακόλαστος, σπάταλος και θρασύς, σε τέτοια δε ακρότητα, ώστε είχε καταμηνυθεί από την ίδια τη σύζυγό του, εξαιτίας των κακώσεων, που αυτή είχε υποστεί από εκείνον, ωστόσο, στην πορεία της ζωής του και, κυρίως, κατά την διάρκεια της θητείας του, ως σχολάρχης της Ακαδημίας, εξελίχθηκε σε έναν εγκρατή, ατάραχο, λιτό και απλό φιλόσοφο, ο οποίος καθιέρωσε να επισκέπτεται την πόλη των Αθηνών πολύ σπάνια, καθώς προτιμούσε να βρίσκεται στη συντροφιά των μαθητών του, ακόμη και έξω από το πρόγραμμα της διδασκαλίας του (σελ. 303).

Στη συνέχεια, ακολουθεί μια σύντομη περιγραφή ενός πλήθους σχολαρχών της Πλατωνικής Ακαδημίας: του φιλήσυχου Κράντορος, του ασκητικού εραστού και μαθητού του Πολέμωνος, του Κράτητος, του ετοιμόλογου και σώφρονος Αρκεσίλαου, του αλαζόνος Βίωνος, του εργατικού, σοβαρού και αξιαγάπητου Λακύδου, των διαδόχων αυτού, του Τηλεκλή, του Ευάνδρου και του Ηγησίνου, του Καρνεάδου, του επιφανέστερου φιλοσόφου της λεγόμενης μέσης Ακαδημίας, του φιλομαθούς ακροατού του Καρνεάδου και διαδόχου του, του Κλειτόμαχου του Καρχηδόνιου και, τέλος, του πολυγραφότατου Φίλωνος του Λαρισαίου.

Με την σχολαρχία του Φίλωνος του Λαρισαίου κλείνει ένας πρώτος μεγάλος κύκλος ζωής της Πλατωνικής Ακαδημίας, εφόσον το συγκρότημα στο οποίο στεγαζόταν η Ακαδημία, κατεστράφη ολοσχερώς, από τον ρωμαίο Λεύκιο Κορνήλιο Σύλλα, το έτος 86 π. Χ.

Με τον Αντίοχο τον Ασκαλωνίτη, τον διάδοχο του Φίλωνος του Λαρισαίου, ανοίγει ο νέος κύκλος μιας δραματικής ζωής στο θέατρο της Πλατωνικής Ακαδημίας. Τώρα πλέον, με τον Αντίοχο τον Ασκαλωνίτη σημειώνεται μία μεγάλη επιστροφή της Πλατωνικής Ακαδημίας, στις ρίζες της δηλαδή, όπως επισημαίνει ο καθηγητής Μπέης, στην ορθοδοξία της παραδοσιακής πλατωνικής αντίληψης (σελ. 216). Αυτή η επιστροφή επέφερε τη σύγκρουση μεταξύ του Φίλωνος του Λαρισαίου, ο οποίος διαπνεόταν από σκεπτικές τάσεις και του πλατωνικού Αντίοχου.

Ο καθηγητής Μπέης αναδεικνύει την γονιμότητα της σύγκρουσης αυτής, εφόσον, μέσα από αυτή, ζυμώνεται και γεννάται η πέμπτη Ακαδημία, με ιδρυτή της τον αδελφό του Αντίοχου, τον Άριστο Ασκαλωνίτη, εκλεκτικό φιλόσοφο, κατά τον 1ο αιώνα π. Χ.

Τον Άριστο Ασκαλωνίτη διαδέχεται ο Θεόμνηστος της Ναυκράτου, για την προσωπικότητα και το διδακτικό έργο του οποίου, οι πληροφορίες είναι ελλιπέστατες. Ο καθηγητής Μπέης επισημαίνει ότι επακολούθησε ένας ολόκληρος αιώνας [...] δίχως να υπάρχει καμία χρήσιμη πληροφορία για την επαναλειτουργία της Ακαδημίας, την γεωγραφική θέση της οποίας ο συγγραφέας εντοπίζει "στη σκιά της Ακρόπολης των Αθηνών, εκεί, όπου στις μέρες μας, βρίσκεται το λεγόμενο "Παλιό Πανεπιστήμιο" (σελ. 217).

Ισχυρή ένδειξη γι'αυτή την εκδοχή της νέας γεωγραφικής θέσης της Ακαδημίας αποτελεί, σύμφωνα με τον καθηγητή, το γεγονός ότι, μετά τη βέβαιη κατάσχεση της μεγάλης χρηματικής και εν γένει "κινητής" περιουσίας της Ακαδημίας, κατ'εντολή του Ιουστινιανού, καθώς και τη συνακόλουθη άτακτη φυγή των λίγων τελευταίων φιλοσόφων εκείνης στη μακρινή Ανατολή, εφεξής, την ασφαλώς επίσης μεγάλη "ακίνητη" περιουσία της είναι πιθανόν να οικειοποιήθηκε η Χριστιανική Εκκλησία των Αθηνών, η οποία όντως, έως και στις δικές μας μέρες, φαίνεται να κατέχει πολλά ακίνητα στην περιοχή, που ήδη περιβάλλει το λεγόμενο "Παλιό Πανεπιστήμιο" (σελ. 217).

Ακολουθεί μια σύντομη περιγραφή ορισμένων άγνωστων σχολαρχών της "πέμπτης Ακαδημίας: του Αμμώνιου, ο οποίος υπήρξε δάσκαλος του Πλουτάρχου, του αγνοημένου παντελώς από τα λεξικά Καλοζείδωρου Ταύρου, του, επίσης αγνοημένου, Αττικού του Πλατωνικού, του Θεόδοτου, του Κάσσιου Λογγίνου, του Εύβουλου του Εφέσιου, ο οποίος ήταν μαθητής του Λακύδου, του Πρίσκου, ο οποίος, προσδιοριζόμενος ως Ηπειρώτης ανήρ, έχαιρε φήμης διαπρεπούς φιλοσόφου και, τέλος, του γνωστού σε όλους μας, Πλουτάρχου του Χαιρωνέως.

Με τον μεγάλο νεοπλατωνικό φιλόσοφο, τον Συριανό, ανοίγει ο κύκλος της περίφημης νεοπλατωνικής σχολής των Αθηνών, ουσιαστικός στόχος της οποίας υπήρξε η ενδελεχής μελέτη των κειμένων του Αριστοτέλους. Όπως επισημαίνει ο καθηγητής Μπέης, αυτός ο στόχος αποτυπώνεται στην κεντρική θέση της διδασκαλίας του Συριανού ότι δηλαδή οι αντιλήψεις του Αριστοτέλη συνιστούσαν την κατάλληλη εισαγωγή στη νεοπλατωνική και στη νεοπυθαγόρεια φιλοσοφία (σελ. 224).

Ακολουθεί ο επίσης μεγάλος νεοπλατωνικός φιλόσοφος, ο Πρόκλος, ο επονομαζόμενος διάδοχος, στην σχολαρχία της Πλατωνικής Ακαδημίας. Με τον Πρόκλο, η νεοπλατωνική φιλοσοφία φθάνει στο απόγειο της ακμής της εφόσον αυτός, κατά τα λεγόμενα του συγγραφέα, χαρακτηρίζεται ως πολυμαθής λόγιος, διακρινόταν δε για τη συστηματική του σκέψη, καθώς και για την ασκητική του τάση, η οποία ίσως να τον ώθησε ν'ασχοληθεί και με τη θεουργία καθώς και με τη μετενσάρκωση (σελ. 225).

Την πολυμάθεια καθώς και την μεγάλη φιλοσοφική συγκρότηση του Πρόκλου μαρτυρεί η έντονη συγγραφική

του δραστηριότητα· ο Πρόκλος έγραψε εκτενή υπομνήματα σχεδόν στο σύνολο του πλατωνικού έργου, από τα οποία έφθασαν έως εμάς, τα ακόλουθα: το ημιτελές υπόμνημα στον πλατωνικό Τίμαιο, το υπόμνημα στον πλατωνικό Παρμενίδη, το ημιτελές υπόμνημα στον Αλκιβιάδη A' του Πλάτωνος, ένα, ημιτελές επίσης, υπόμνημα στον πλατωνικό Κρατύλο, καθώς και ένα υπόμνημα στα Έργα και Ημέραι του Ησιόδου. Τέλος, όπως επισημαίνει ο καθηγητής Μπέης, συνέγραψε έναν μεγάλο αριθμό αυτοτελών φιλοσοφικών συγγραμμάτων.

Τον Πρόκλο διαδέχθηκε, ήδη σε μεγάλη ηλικία, ο Μαρίνος από την Νεάπολη της Φλαβίας στην Παλαιστίνη. Ο Μαρίνος έμεινε γνωστός κυρίως για την φιλοσοφική βιογραφία του Πρόκλου, με τον χαρακτηριστικό υπότιτλο Περί Αρετής.

Ακολουθεί ο Ισίδωρος Αλεξανδρείας, για τον οποίο οι ελάχιστες γνώσεις που διαθέτουμε, προέρχονται από την βιογραφία του μαθητή του, του νεοπλατωνικού φιλοσόφου Δαμασκίου, ψήγματα της οποίας διέσωσε ο πατριάρχης Φώτιος. Τον Ισίδωρο, σύμφωνα με τον καθηγητή Μπέη, δεν φαίνεται να τον ικανοποιούσε η ενασχόληση με την ηγεσία της Αθηναϊκής νεοπλατωνικής σχολής, η οποία είχε ήδη περιπέσει σε βαθειά παρακμή, με αποτέλεσμα "να επιστρέψει στην Αλεξάνδρεια, όπου προδήλως φαίνεται ότι κατόρθωσε και συνέχισε τη φιλοσοφική ενασχόλησή του, δίχως εμπόδια" (σελ. 226).

Τον Ισίδωρο διαδέχθηκε στην σχολαρχία της Πλατωνικής Ακαδημίας, ο Ηγίας, ένας φιλομαθής μαθητής του Πρόκλου, ο οποίος, σύμφωνα με τον Μαρίνο, παρακινούσε τον Πρόκλο, ο οποίος ήδη ήταν μεγάλος στην ηλικία και εξασθενημένος, να υπομνηματίσει τους Ορφικούς Ύμνους καθώς και τα Χαλδαϊκά Λόγια. Κατά τον καθηγητή Μπέη, ο Ηγίας, στα νιάτα του εθεωρείτο ως πολλά υποσχόμενος μαθητής του Πρόκλου, κατά τα τελευταία έτη του βίου εκείνου. Όμως αυτή η καλή προσδοκία διαψεύσθηκε, καθώς ο νέος έγινε έρμαιος των μεθοδεύσεων αναιδών κολάκων (σελ. 227).

Ακολουθεί ο διάδοχος του Ισιδώρου, ο Ζηνόδοτος, για τον οποίο δεν διασώζονται ακριβείς πληροφορίες. Σύμφωνα με τον καθηγητή Μπέη, ίσως δεν είναι ιδιαιτέρως τολμηρή η πιθανολόγηση ότι αυτές οι <διαθέσιμες> πληροφορίες αφορούν τον μαθητή του νεοπλατωνικού Πρόκλου (σελ. 227).

Ο κύκλος της ήδη παρακμάζουσας νεοπλατωνικής σχολής στην πόλη των Αθηνών, ολοκληρώνεται με τον περίφημο νεοπλατωνικό φιλόσοφο Δαμάσκιο, τον τελευταίο σχολάρχη της Πλατωνικής Ακαδημίας. Ο Δαμάσκιος, πολυγραφότατος και συστηματικός φιλόσοφος, άσκησε κριτική στις απόψεις του Πρόκλου, μέσω ενός εκτενούς υπομνήματος στον πλατωνικό Παρμενίδη καθώς και μέσα από ένα μεγάλο και συστηματικό φιλοσοφικό έργο, το οποίο επιγράφεται Περί των πρώτων αρχών.

Όμως, η παρακμιακή και μονότονη ζωή της Πλατωνικής Ακαδημίας διακόπτεται ξαφνικά, από ένα δραματικό γεγονός: ο Δαμάσκιος, μετά την κατάσχεση της αξιόλογης περιουσίας της Πλατωνικής Ακαδημίας καθώς και την απαγόρευση της περαιτέρω λειτουργίας της, ώστε, εφεξής, μηδένα διδάσκειν φιλοσοφίαν, αυτοεξορίστηκε, μαζί με τους γενναίους συντρόφους του και μεγάλους φιλοσόφους, τον Σιμπλίκιο, τον Ευλάμπιο, τον Πρισκιανό, τον Ερμεία και τον Διογένη, στην αυλή του Χοσρόη στην Περσία. Έκτοτε, σύμφωνα με τον καθηγητή Μπέη, χάνονται τα ίχνη των φιλοσόφων αυτών, οι οποίοι, τελικώς, αποφάσισαν να αποχωρήσουν από την αυλή του βάναυσου αυτού Πέρση βασιλέα.

Ολοκληρώνοντας τη σύντομη παρουσίαση του βιβλίου του καθηγητή Κώστα Μπέη, για την Πλάτωνος Ακαδημία, θα λέγαμε ότι το πνευματικό αυτό πόνημα χαρακτηρίζεται από την ιστορική του εμβρίθεια όσο και από την γλαφυρότητα των περιγραφών του. Χωρίς να χάνεται σε ανούσιες λεπτομέρειες, ο καθηγητής Μπέης εστιάζεται στα σημαντικά και ουσιαστικά γεγονότα, τα οποία σημάδεψαν την σχεδόν χιλιόχρονη ζωή της Πλατωνικής Ακαδημίας· ταυτόχρονα, όπως αναφέραμε στην αρχή της παρουσίασής μας, διατηρεί αμείωτο το ενδιαφέρον  του αναγνώστη, ζωντανεύοντας την ιστορία αυτής της πολυτάραχης ζωής της Πλατωνικής Ακαδημίας, μέσα από την οποία αναδύονται, ανάγλυφες, οι πολυσύνθετες προσωπικότητες καθώς και η συνακόλουθη πολυσχιδής και δραματική δράση των πρωταγωνιστών της.