Παρουσίαση βιβλίου του αείμνηστου Καθηγητή ΗΛΙΑ ΚΡΙΣΠΗ

Ο καθηγητής Ηλίας Κρίσπης
Διδάσκων στο Αμφιθέατρο Σαριπόλων
ΕΚΠΑ -  Αθήνα 1978

«Ζητήματα εκ της θεωρίας του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου

και σχέσεις αυτού προς το δημόσιον διεθνές δίκαιο»

Δρ. Αναστασία Σαμαρά-Κρίσπη

Ι.-        Το βιβλίο αυτό, που εκδόθηκε το 2010, τελευταίο βιβλίο του Ηλία Κρίσπη, αποτελεί ένα μνημειώδες και λίαν δυσχερές έργο. Έχει τίτλο «Ζητή-ματα εκ της θεωρίας του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου και σχέσεις αυτού προς το δημόσιον διεθνές δίκαιο».

            Το βιβλίο αυτό γράφτηκε το πρώτον το 1952 και παρέμεινε ανέκδοτο μέχρι το Νοέμβριο του 2009. Ειδικότερα, το 1950 ο Ηλίας Κρίσπης αναγορεύ-θηκε σε διδάκτορα του δικαίου, με εισηγητή τον αείμνηστο Γ. Μαριδάκη, με έργο της διδακτορικής του διατριβής «Τα Νομικά Πρόσωπα και ιδία Ανώνυ-μες Εταιρίες κατά το Ιδιωτικό Διεθνές Δίκαιο».

            Το επόμενο έτος, 1951, αναγορεύεται σε Υφηγητή Δημοσίου Διεθνούς Δικαίου, με θέμα Δημοσίου Διεθνούς Δικαίου «Το Νομικό Καθεστώς των Εμπορικών Πλοίων εις τους Λιμένας και την Χωρικήν Θάλασσαν εν Καιρώ Ειρήνης». Εισηγητής του ήταν ο αείμνηστος Καθηγητής Ι. Σπυρόπουλος, με εισήγηση του οποίου, έλαβε αμέσως μετά εντολή διδασκαλίας του Δημοσίου Διεθνούς Δικαίου.

            Με βάση τα προαναφερθέντα, είναι προφανής η γνώση του Ηλία Κρίσπη και στους δύο τομείς του Δικαίου, ιδιωτικού διεθνούς δικαίου και δημοσίου διεθνούς δικαίου.

            Το 2009, μετά από δική μου παραίνεση, ο αείμνηστος σύζυγός μου αποφάσισε να χωρήσει στη δημοσίευση του πονήματός του, το οποίο θεωρητικά, δογματικά, φέρει μία μοναδική, για το είδος της θεματικής, δια-χρονικότητα.

            Το βιβλίο γράφτηκε σε μια εποχή, που το Κράτος σε εθνικό επίπεδο, αποτελούσε σχεδόν τον μοναδικό δικαιοπαραγωγικό παράγονται στη Διεθνή Κοινωνία, χαρακτηρίζεται από την συνθετική, αλλά και αναλυτική του αξία, με συστηματική μεθοδολογική προβολή της αναλυτικής και συνθετικής τεχνικής της δογματικής της ανάλυσης.

ΙΙ.-       Ειδικώτερα ως προς το περιεχόμενο:

1.-       Στο Α’ Μέρος εξετάζονται μερικά γενικά ζητήματα, των οποίων η αντιμετώπιση διευκολύνει την περαιτέρω έρευνα και ανάπτυξη του κυρίου θέματος της μελέτης. Στην αρχή (Κεφ. Α’ και Β’) δίδονται μερικές γενικές έννοιες (δίκαιο και νομική επιστήμη), τεχνική του δικαίου, σχέσεις μεταξύ νομοθέτου, τεχνικού του δικαίου και νομομαθούς). Στη συνέχεια, στο Κεφ. Γ’, εξετάζονται μερικά σημεία ταξινομήσεως του δικαίου σε κλάδους, ως εισαγωγή της μελέτης που ακολουθεί για τις σχέσεις των δύο κλάδων δικαίου, δηλαδή του δημοσίου διεθνούς δικαίου και του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου. Τέλος (Κεφ. Δ’) μελετώνται οι σχέσεις μεταξύ εσωτερικού δικαίου και δημόσιου διεθνούς δικαίου, ζήτημα που έχει αξία για τις σχέσεις ιδιωτικού διεθνούς δικαίου και δημοσίου διεθνούς δικαίου. Αναπτύσσονται οι διάφορες θεωρίες που αφορούν στις σχέσεις μεταξύ εσωτερικού δικαίου και δημοσίου διεθνούς δικαίου.

            Αντί για τη συνήθη διάκριση μεταξύ μονιστικής και δυαδικής θεωρίας, διατυπώνονται τρεις θεωρίες, προκειμένου να αποδοθούν, όχι μόνον οι τυπικές, αλλά και ουσιαστικές μεταξύ εσωτερικού δικαίου και δημοσίου διεθνούς δικαίου σχέσεις. Συγκεκριμένα:

(α)       Η Δυαδική Θεωρία. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, εσωτερικό δίκαιο και δημόσιο διεθνές δίκαιο είναι δύο διαφορετικά συστήματα δικαίου, λόγω διαφοράς, υποκειμένων παραγωγικών πηγών, συνεπειών κλπ. Ακολουθεί διερεύνηση της δυαδικής θεωρίας.

(β)       Θεωρία του Κρατικού Μονισμού, γνωστή και ως μονιστική θεωρία, βάσει της οποίας το δημόσιο διεθνές δίκαιο αποτελεί, μαζί με το εσωτερικό δίκαιο, εκδήλωση ενός και μόνο συστήματος δικαίου, του «κρατικού» δικαίου. Οι οπαδοί της θεωρίας αυτής αποκρούουν τη δυαδική θεωρία, με βασική επιχειρηματολογία ότι, πράγματι δεν υπάρχει διαφορά υποκειμένων, πηγών και συνεπειών. Ιδιαίτερα εξετάζεται η κατά τους μονιστές, ποικιλία λύσεων του ζητήματος της υπεροχής του εσωτερικού δικαίου ή του Διεθνούς Δημοσίου Δικαίου. Από θετική άποψη, η θεωρία επικαλείται υπέρ αυτής, κυρίως:

·        την ενότητα του δικαίου

·        ιστορικό και ουσιαστικό επιχείρημα

·        πραγματιστικό επιχείρημα

·        τεχνικό ή εκ του Συντάγματος επιχείρημα

(γ)        Θεωρία του Φιλοσοφικού ή Ουσιαστικού Μονισμού. Η θεωρία αυτή είναι μονιστική, αλλά εκκινεί από την ενότητα του δικαίου από άποψη ουσίας και αποστολής του στον ανθρώπινο βίο (φιλοσοφική άποψη).

            Στη διερεύνηση εξετάζονται οι παράγοντες, συνεπεία των οποιων διασπάται η Ενότητα του Δικαίου, π.χ. η σε κράτη διαίρεση του κόσμου κλπ. Ακολουθεί κριτική των θεωριών. Η δυαδική θεωρία αποδίδει εμπειρισμό, η θεωρία του κρατικού, αποκλίνει προς τον υλισμό, η δε του φιλοσοφικού μονισμού προς τον ιδεαλισμό. Επιχειρείται σύνθεση των δύο μονιστικών θεωριών, με διαπίστωση ότι ΚΑΘΕ ΚΑΝΟΝΑΣ ΔΙΚΑΙΟΥ ΑΝΗΚΕΙ ΠΑΝΤΩΣ ΣΕ ΚΑΠΟΙΟ ΚΡΑΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ.

            Ο συγγραφέας, στο πλαίσιο της θεωρήσεως αυτής, επισημαίνει τα ρήγματα στην ενότητα του δικαίου, που είναι φυσιολογικά ή τεχνικά.

2.-       Στο Β’ Μέρος μελετώνται οι σχέσεις μεταξύ ιδιωτικού διεθνούς δικαί-ου και δημοσίου διεθνούς δικαίου, με γνώμονα τη θεωρητική και πρακτική σημασία της κατατάξεως του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου στο εσωτερικό δίκαιο ή στο δημόσιο διεθνές δίκαιο. Μελετώνται επίσης και οι άμεσες ή έμμεσες συνέπειες της κατατάξεως (όπως, ενδεικτικά, ο ρόλος της ψυχολο-γίας του δικαίου, ο οποίος δέχεται το ιδιωτικό διεθνές δίκαιο, ως μέρος του δημοσίου διεθνούς δικαίου, κλπ.).

            Ακολουθεί (Κεφ. Β’) λεπτομερής ανάλυση και μελέτη των θεωριών περί των σχέσεων ιδιωτικού διεθνούς δικαίου και δημοσίου διεθνούς δικαί-ου, με βασικό γνώμονα την Εθνική Σχολή και τη Διεθνή Σχολή του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου (ποια η σχέση κάθε θεωρίας προς τον Μονισμό και τον Δυαδισμό, αριθ. 69).

            Κατά την Εθνική Σχολή, το Ιδιωτικό Διεθνές Δίκαιο είναι μέρος του εσωτερικού δικαίου, με διάφορα ουσιαστικά και τυπικά επιχειρήματα, όπως ενδεικτικά: α) ότι το Ιδιωτικό Διεθνές Δίκαιο συνδέεται προς διάφορα νομικά συστήματα (αρ. 70), β) υπάρχει διαφορά υποκειμένων μεταξύ ιδιωτικού διεθνούς δικαίου και δημοσίου διεθνούς δικαίου (αριθ. 71), γ) ύπαρξη διαφοράς πηγών και αποτελεσμάτων μεταξύ ιδιωτικού διεθνούς δικαίου και δημοσίου διεθνούς δικαίου (αρ. 72), δ) ιστορικό και ουσιαστικό επιχείρημα (διπλωματικές επεμβάσεις σε σχέση προς ζητήματα ιδιωτικού διεθνούς δικαίου). Ακολουθεί, όμως, στη συνέχεια από τον συγγραφέα, ευρεία κριτική, η οποία επιχειρεί να καταδείξει την σχετικότητα κάθε επιχειρήματος.

            Κατά τη Διεθνή Σχολή, με την θεώρηση ότι το ιδιωτικό διεθνές δίκαιο είναι μέρος του δημοσίου διεθνούς δικαίου, αναπτύσσονται διάφορες από-ψεις, οι οποίες αποδίδονται με τις εξής θεωρίες (αριθ. 80-81):

(α)       Θεωρία της Απολύτου Ταυτίσεως ιδιωτικού διεθνούς δικαίου και δημοσίου διεθνούς δικαίου (αρ. 82, αρ. 83-87)

(β)       Θεωρία της Σχετικής Ταυτίσεως ιδιωτικού διεθνούς δικαίου και δημοσίου διεθνούς δικαίου (μόνον μέρος του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου είναι εσωτερικό δίκαιο, έτερο δε μέρος είναι δημοσίου διεθνούς δικαίου, δυνάμενο να ονομασθεί Διεθνές ιδιωτικό δημόσιο δίκαιο) (αρ. 88-89).

(γ)        Θεωρία της Ουσιαστικής Εξαρτήσεως του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου, εκ του δημοσίου διεθνούς δικαίου. Κατά την θεωρία αυτή, το δημόσιο διεθνές δίκαιο διαγράφει στα κράτη ελάχιστα όρια, αναφερόμενα στην ύλη του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου. Ο Εθνικός Νομοθέτης δύναται να νομοθετεί πέραν των ορίων και να δεσμεύεται, αν επιθυμεί, περισσότερο του όσον τα όρια αυτά επιβάλλουν. Ακολουθεί κριτική θεώρηση της θέσεως αυτής.

(δ)       Θεωρία της Απλής Τάσεως του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου προς το δημόσιο διεθνές δίκαιο, σύμφωνα με την οποία δεν υπάρχουν κανόνες ιδιωτικού διεθνούς δικαίου, ανήκοντες στο δημόσιο διεθνές δίκαιο, υπάρχει όμως τάση προς τούτο, λ.χ. σύναψη διεθνών συμβάσεων επί θεμάτων ιδιωτικού διεθνούς δικαίου.

            Ακολουθούν γενικά συμπεράσματα, με κρατούσες την Εθνική Σχολή, αλλά αυτή είναι σχετικής αξίας. Το δημόσιο διεθνές δίκαιο παρεμβάλλεται, πάντως, κατά την θέση και την εφαρμογή κανόνων ιδιωτικού διεθνούς δικαίου.

3.-       Στο Γ’ Μέρος μελετώνται μερικά βασικά ζητήματα, τα οποία ανάγονται στη φύση και λειτουργία του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου. Αρχικά, μελετάται το δίκαιο της συγκρούσεως των δικαίων και του τρόπου επιλύσεως αυτής ή απλώς το δίκαιο της συγκρούσεως, υπό στενή έννοια, ευρεία έννοια και ευρύτατη έννοια. Το δίκαιο της συγκρούσεως διακρίνεται βασικώς σε δίκαιο της συγκρούσεως των δημοσίων δικαίων και δίκαιο της συγκρούσεως των ιδιωτικών δικαίων, ή ιδιωτικών διεθνών δικαίων, εν στενή εννοία.

            Εδώ, θα πρέπει, προς διευκρίνηση, για τους ακροατές, να αναφερθεί ότι το ιδιωτικό διεθνές δίκαιο ορίζει εκάστοτε το δίκαιο ορισμένης Πολιτείας, ως, κατά περίπτωσιν, εφαρμοστέο. Τα στοιχεία αυτά (δίκαιο – πολιτεία – εφαρμογή δικαίου) διερευνώνται και κρίνονται μεθοδολογικά (Κεφ. γ, δ, ε). Η γενική διδασκαλία του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου λαμβάνε-ται ως δεδομένη και γνωστή.

4.-       Στο Δ’ Μέρος μελετώνται απόψεις του διεθνούς δικαίου, συγκρούσεως δικαίων και δη του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου. Εξετάζεται πρώτα η σχετική ορολογία και οι σχετικές έννοιες. Ακολουθεί ειδικότερη εξέταση του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου, με την έννοια κυρίως των κανόνων, οι οποίοι σε περίπτωση διαφοράς φύσεως ιδιωτικού δικαίου, που φέρεται προς κρίση σε διεθνές δικαστήριο, ορίζουν ποιο δίκαιο τυγχάνει εφαρμοστέο.

            Τέλος, μελετάται, ειδικώτερα, πως εμφανίζονται στα διεθνή δικαστή-ρια, η αναπαραπομπή (renvoie), περαιτέρω αναπαραπομπή, η έννοια της δημοσίας τάξεως και το πρόβλημα της qualification (νομικού χαρακτηρισμού) και του πώς εμφανίζεται το πρόβλημα της Qualification στον Διεθνή Δικαστή.

            Τα ζητήματα αυτά μελετώνται με αναφορά στη νομολογία από σκοπιάς διεθνούς forum. Θα πρέπει να επισημανθεί ότι, η μη εφαρμογή ορισμένης διατάξεως, λόγω παρεμβολής της «διεθνούς» δημοσίας τάξεως, πρέπει να οδηγείται από το ιδανικό της συντηρήσεως και προαγωγής της Διεθνούς Κοινωνίας γενικώς, ή των μετεχόντων ορισμένης ομάδος κρατών.

ΙΙΙ.-      Για τη θεώρηση και την ανάλυση του συγκεκριμένου επιστημονικού έργου, λήφθησαν υπόψη, η ελληνική και διεθνής θεωρία, βιβλιογραφίες, η ελληνική και διεθνής νομολογία της εποχής της αρχικής συγγραφής του έργου. Το αξιοσημείωτο στην προκειμένη περίπτωση, είναι ότι το έργο διατηρεί μέχρι σήμερα μια μοναδική ουσιαστική διαχρονικότητα, αλλά και πρωτοτυπία. Εξ όσων ερεύνησα και γνωρίζω, τα ζητήματα εκ της θεωρίας του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου και οι σχέσεις αυτού προς το δημόσιο διεθνές δίκαιο, ως καθολική επιστημονική θεώρηση, δεν έχει συνολικά –ει μη μόνο αποσπασματικά σε μεταγενέστερα επιστημονικά νομικά συγγράμματα–εξετασθεί και αναλυθεί, όχι όμως συνολικά, αφαιρετικά και κριτικά. Πρόκει-ται, στο βιβλίο αυτό, για μία συνολικη θεώρηση του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου μέσα στο εξελισσόμενο «δυνάμει» διεθνές περιβάλλον.

            Το έργο αυτό θεωρείται ότι καταδεικνύει την βαθύτατη γνώση του δημοσίου διεθνούς δικαίου, αλλά και την εξίσου βαθειά γνώση του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου. Κυρίως, όμως, την μεθοδολογική ικανότητα συνδυασμού: α) μιας βαθειάς δογματικής κατάρτισης που προκύπτει από την θεωρητική και επαγγελματική εμπειρία, εφαρμογής του δικαίου και β) μιας λογοπλαστι-κής και δικαιοπλαστικής προσεγγίσεως του αντικειμένου, που κατά την επιστημονική βιβλιοκρισία, μετατρέπει το ανάγνωσμα σε ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΛΟΓΟΠΑΙΓΝΙΟ ΕΠΙ ΥΛΗΣ ΝΟΜΙΚΗΣ.

            Στη σημερινή εποχή των πολυεπίπεδων Κρατικών Ενώσεων και της αναζήτησης, της λύσεως νομικών προβλημάτων μέσω νέων μορφών συλλογι-κότητας, η αναζήτηση της θέσης και του αναπροσαρμοσμένου ρόλο κλασσι-κών κλάδων του δικαίου και της επιστήμης του, όπως το ιδιωτικό διεθνές δίκαιο, το βιβλίο χαρακτηρίζεται ως πρωτοποριακή συμβολή.

            Χαρακτηριστικά, σε εισήγησή του σε σχέση με το συγκεκριμένο έργο, στο πλαίσιο Τιμητικής Εκδηλώσεως ΤΙΜΗΣ ΗΛΙΑ ΚΡΙΣΠΗ, του Διοικητικού Συμβουλίου της Ελληνικής Εταιρίας Διεθνούς Δικαίου και Διεθνών Σχέσεων, στο Υπουργείο Εξωτερικών, ο Καθηγητής Γ. Καλαβρός αναφέρει ότι:

«Ο Ηλίας Κρίσπης, με την σήμερα εμφανιζόμενη “Νεαρά” του, εμφανίζεται ως ο συνεχιστής της “ρωμαϊκής” μεθόδου στο ιδιωτικό διεθνές δίκαιο που εισήγαγε ο Γ. Μαριδάκης στον κλάδο αυτό, όμως προχωρεί ένα βήμα μακρύτερα, αναζητώντας τη δικαίωση του κλάδου ως μεθόδου αυξημέ-νης αναγνωρισιμότητας της δικαϊκής και δικαστικής του παρέμβασης στην απονομή της Δικαιοσύνης μέσα από την τέλεια και πλήρη εσωτερική λογική του κλάδου, που πρέπει να βάλει σε τάξη πρώτα το δίκαιο για να μπορεί να διεκδικήσει εν συνεχεία την τάξη στο χάος. Υπό αυτή την έννοια, εκπροσωπεί τις ριζοσπαστικές αντιλήψεις του αμερικανικού ρεαλισμού του Kelsen, εξήντα χρόνια πριν από τη δυναμική επανεμφάνιση της ρεαλιστικής θεωρίας, ως λύσης ανάγκης, για την εξήγηση του σύγχρονου χάους και σε μια εποχή που κυριαρχούσε η ρωμαϊκή ορθοδοξία, υπό τη νεορωμαϊκή, δηλαδή τη βυζαντινή της εκδοχή».

Συμπερασματικά, το έργο αυτό θεωρείται ότι αποδίδει και αναδει-κνύει όλο το εύρος της επιστημονικής προσωπικότητας του Διδάσκαλου Ηλία Κρίσπη, αλλά και τις απόψεις του για τον ρόλο του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου στο εξελισσόμενο, δυνάμει, σύγχρονο διεθνές περιβάλλον.