Η Τιμωρία ως μέσον αγωγής (Κείμενο)

«Άρξον, χειρ μου αγαθή, γράψον γράμματα καλά - μη δαρθείς και μαλωθείς και στο φάλαγγα βαλθείς». Μ’ αυτήν την πρόταση ξεκίναγαν την γραπτή εργασία τους οι μαθητές στα τέλη του 18ου αιώνα (όπως γράφει ο Στέφανος Γοντικάκης στη μελέτη του «Η Παιδεία στην Κρήτη» 1878-1889).

Ο Νίκος Καζαντζάκης στο βιβλίο του «Αναφορά στον Γκρέκο» στις αναμνήσεις του από το σχολείο όπου έμαθε τα πρώτα του γράμματα, αναφέρεται και στα αισθήματα οίκτου που τον πλημμύριζαν για τους συμμαθητές του, όταν τιμωρούνταν από τον βάναυσο Διευθυντή του σχολείου, αλλά ευλογεί και την «άγια βέργα» του, γιατί τους «έμαθε ότι ο πόνος είναι ο πιο μεγάλος οδηγός στον ανήφορο που φέρνει από το ζώο στον άνθρωπο».

Ο Ιωάννης Κονδυλάκης στον «Πατούχα» γράφει: «Σχολείο είναι το σπίτι που πάνε κάθε μέρα τα παιδιά και τα δέρνει ένας καλόγερος».

Έπαινο και τιμωρία γεύεται ο άνθρωπος από την αρχή της διαπαιδαγώγησής του και μαζί τους πορεύεται σ’ όλη του ζωή.

Μεγαλώνοντας ένα παιδί, επιδιώκεται όχι μόνο η καλύτερη σωματική του ανάπτυξη, αλλά παράλληλα και η μόρφωση πνεύματος και ψυχής του.

Η προσπάθεια αυτή επιτυγχάνεται με τη διαπαιδαγώγησή του από τους γονείς και τα πρόσωπα στα οποία ανατίθεται η φύλαξή του αρχικά και το οικογενειακό περιβάλλον. Αργότερα στο παιχνίδι μπαίνει ο δάσκαλος, οι συμμαθητές και το κοινωνικό περιβάλλον.

Η συστηματική καθοδήγηση η οποία πραγματοποιείται με σκοπό να εισαγάγει τον άνθρωπο στις αξίες του πολιτισμού, να εξυπηρετηθεί από αυτόν, αλλά και να τον οδηγήσει στην παραπέρα προαγωγή του λέγεται Αγωγή-Παιδεία- καθοδήγηση- διαπαιδαγώγηση.

Αγωγή-Παιδεία-καθοδήγηση-διαπαιδαγώγηση είναι οι ενέργειες τις οποίες καταβάλλει εκείνος ο οποίος παιδαγωγεί, ο παιδαγωγός, πάνω σ’ ένα πρόσωπο που παιδαγωγείται, παιδαγωγούμενος.

Αγωγή υπάρχει παντού όπου υπάρχουν άνθρωποι.

Πότε όμως αρχίζει η αγωγή;

Το ξεκίνημα της υποστηρίζουν ειδικοί, είναι, μόλις οι αισθήσεις θα δεχθούν τις πρώτες εντυπώσεις.

Στο βιβλίο «Το νόημα της αγωγής» ο Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος γράφει: «Η αγωγή αρχίζει από τον ώριμο άνθρωπο αμέσως μόλις γεννηθεί ο νέος άνθρωπος και για να είμαστε ακριβέστεροι και πλησιέστεροι στην πραγματικότητα, αρχίζει πριν ο νέος άνθρωπος έρθει στον κόσμο». «Από την κούνια» έλεγε ο Πεσταλότσι.

Και κατά τον Jean Chateau: «Το παιδί είναι από τη γέννησή του ακόμη, μια δύναμη που εξελίσσεται ισόρροπα με τον οργανισμό του, μια ψυχική κίνηση που τραβάει προς τα εμπρός, μια ορμή ψυχοπνευματική».

Συντελεστές της αγωγής είναι: οι γονείς, οι δάσκαλοι, το οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον.

Iδανικό και Σκοπός της αγωγής είναι, να υψώσει την ατομικότητα του ανθρώπου σε προσωπικότητα και να τον βοηθήσει στην επιλογή του ορθού δρόμου τον οποίον θα ακολουθήσει στην πορεία, για να επιτύχει την εξύψωση αυτή.

Μέρος της παιδείας είναι οι αμοιβές αλλά και οι ποινές και οι τιμωρίες. Στόχος της τιμωρίας  είναι η απόκτηση της αρετής.

«Η ποινή πρέπει να θεωρείται μόνο σαν λυπηρή ανάγκη, να περιορίζεται μονάχα στα αναγκαία, τα μέσα της να είναι ήπια και ηθικά, και να εφαρμόζονται  βαθμιαία. Είναι απορριπτέο κάθε ποινικό μέσο που βλάπτει το παιδί και αποκτηνώνει το συναίσθημα της τιμής». (Γενική Παιδαγωγική & Διδακτική, 1904 Γ. Λ. Λινδνερού, Καθηγητής Πανεπιστημίου Πράγας)

Η ποινή πρέπει να επιβάλλεται μετά από αξιόποινη πράξη. Είναι η τιμωρία, η οποία χαρακτηρίζεται, ως βοήθεια – συνδρομή στον παιδαγωγικό ρόλο του παιδαγωγού ο οποίος προσπαθεί να εξασφαλίσει μέσω αυτής την ηθικοκοινωνική τάξη.

«Τιμωρία είναι κάθε δυσάρεστο γεγονός που επισυμβαίνει αμέσως μετά την εκτέλεση μιας αντίδρασης και το οποίο έχει σαν αποτέλεσμα την αποδυνάμωση της αντίδρασης».

 «Η τιμωρία ως παιδαγωγικό μέσο, δεν πρέπει να είναι μια εξεζητημένη μορφή εκδίκησης, αλλά, η φυσική συνέπεια του σφάλματος. Μόνο τότε μπορεί να ωφελήσει τον μεγάλο μαθητή» υποστηρίζει ο Ερνέστος Μαυρίκιο Αρντ (Γερμανός ποιητής φιλόσοφος πολιτικός συγγραφέας γεννημένος στη Βόρεια θάλασσα τον 18ο αιώνα. (1769-1860) και συμφωνεί σ’ αυτό με τον Ρουσσώ.

Παιδαγωγικές-μαθητικές-στρατιωτικές-πειθαρχικές είναι μερικές από τις τιμωρίες οι οποίες επιβάλλονται για αξιόποινες πράξεις και ασχολούνται με αυτές γονείς – παιδαγωγοί – εκπαιδευτικοί για τις μικρές ηλικίες, ενώ για εφήβους και ενήλικες η ίδια η Πολιτεία.

Ο μεγάλος, με ανεπτυγμένη την κριτική ικανότητα, κρίνει μόνος τις πράξεις του με αυτοέλεγχο και αυτοκριτική, αυτοεπιβραβεύεται ή αυτοεπιπλήττεται, παίρνοντας θάρρος για συνέχιση σ’ αυτό που κάνει ή διορθώνοντας σφάλματά του.

Στους ενήλικες επίσης για ποινικά κολάσιμες πράξεις υπάρχει ο Ποινικός Κώδικας και η Ποινική Δικονομία.

Με τα παιδιά όμως δεν είναι το ίδιο, γιατί λόγω ηλικίας δεν έχουν την ωριμότητα να κρίνουν πράξεις και μαθησιακές επιδόσεις τους, οπότε έχουν ανάγκη την κρίση των μεγάλων (γονέων- δασκάλων- περιβάλλοντος).

Το παιδί εκπαιδεύεται από τους γονείς και δασκάλους του και η μάθηση-αντιμετώπιση – μεταχείριση είναι εντελώς διαφορετική από αυτή των ενηλίκων.

Την ευθύνη διαπαιδαγώγησης ενός παιδιού έχουν αρχικά οι γονείς και προσχολικοί παιδαγωγοί, με την προσθήκη των δασκάλων στην πορεία. Μεγαλώνοντας όμως ο νέος άνθρωπος, δέχεται τόσο θετικές όσο και αρνητικές επιδράσεις από φιλικό – σχολικό – κοινωνικό περιβάλλον (φίλοι, συμμαθητές, απλοί γνώριμοι) ολοφάνερες στην όλη του συμπεριφορά, γι’ αυτό και είναι απαραίτητες οι παρεμβάσεις γονέων – εκπαιδευτικών.

Οι παρεμβάσεις αυτές θέλουν λεπτό χειρισμό για να μη φέρουν αντίθετα αποτελέσματα και του δημιουργήσουν ψυχικά τραύματα.

Έρευνες βεβαιώνουν ότι οι παιδαγωγικές παρεμβάσεις, είναι αποτελεσματικότερες αν είναι σαφείς και συγκεκριμένες. Η διαλογική συζήτηση, η νουθεσία, η θέση για ό, τι καλό ή άρνηση για ό, τι κακό έχει διαπράξει, συνηγορούν σε γρηγορότερη συμμόρφωση.

Ενίσχυση – αμοιβή – έπαινος – επιβράβευση – επιδοκιμασία για τις επιθυμητές πράξεις, τιμωρία – αποδοκιμασία – ποινή για τις ανεπιθύμητες.

Με τη θετική τοποθέτησή μας του επισημαίνουμε τί μπορεί και πρέπει να κάνει, ενώ με την αρνητική τί δεν μπορεί και δεν πρέπει να κάνει.

Είναι ευνόητο, ότι δεχόμενο και τα δύο είδη παρεμβάσεων (θετικές- αρνητικές) ενημερώνεται καλύτερα και είναι σε θέση, στην πορεία, να επιλέγει.

Τόσο οι αμοιβές όσο και οι ποινές συνδέονται άμεσα με την Παιδαγωγική κριτική, είναι ορθολογικές, και περιλαμβάνουν τις δύο βασικές εκτιμήσεις των πράξεων του: καταφατική «Ναι»- αρνητική «Όχι».

Στη σύγχρονη παιδαγωγική οι κρίσεις «Ναι» «Όχι» θέλουν προσοχή.

Η αρνητική κρίση χρειάζεται συζήτηση – καθοδήγηση και όχι «απόλυτο Όχι».

Όσο για τον ψόγο, επίπληξη, χρησιμοποιείται μόνο σε παιδιά σταθερού χαρακτήρα, με στέρεες σχέσεις εμπιστοσύνης ανάμεσα σε γονέα και δάσκαλο.

Από μέρος του εκπαιδευτικού, απόλυτος τρόπος επιβολής αμοιβών – ποινών και τεχνικής δεν υπάρχει γιατί είναι ανάλογος με το χαρακτήρα, την ευαισθησία, το οικογενειακό περιβάλλον, το μορφωτικό επίπεδο των γονέων και τόσα άλλα.

Πλάνες και αλήθειες ότι η τιμωρία, σωματική ή ηθική, είναι αποτέλεσμα κακής συμπεριφοράς ή παραβάσεων.

Οι αμοιβές – ποινές, είναι γνωστές από αρχαιοτάτων χρόνων. Τότε υπήρχε περισσότερη συχνότητα στις ποινές και μάλιστα, ιδιαίτερη προτίμηση στη σωματική τιμωρία.

Ποικιλία τιμωριών έχει καταγραφεί από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, από τις οποίες τις περισσότερες, αν όχι όλες, έχει καταδικάσει η σύγχρονη παιδαγωγική.

Στη Μυθολογία οι Ερινύες και η Δίκη δεν είναι τίποτε άλλο από ποινή.

Το ό, τι οι σωματικές ποινές υπήρξαν σύνηθες φαινόμενο αγωγής στην αρχαιότητα μαρτυρείται από διάφορα στοιχεία, όπως αγγεία με ραβδιστή, γραπτά κείμενα των Ιουδαίων κ.α.

Βέβαια, υπήρχαν πάντα φωτισμένοι άνθρωποι που έβλεπαν τα αρνητικά της σωματικής τιμωρίας και δεδομένης ευκαιρίας τα υποστήριζαν σε ομιλίες και γραπτά τους.

«Δαρσίματα και επιπλήξεις από τα κυριότερα μέσα αγωγής», αναφέρει ο Ξενοφώντας (430 π.Χ.) για την Σπαρτιατική αγωγή.

«Η διαπαιδαγώγηση των μαθητών να μη γίνεται με δαρσίματα και κακώσεις του σώματος γιατί αποθαρρύνονται, απογοητεύονται και χάνουν τη διάθεση να συνεχίσουν τα μαθήματα. Οι νουθεσίες με λόγια και συμβουλές είναι αποτελεσματικότερες. Οι έπαινοι παρακινούν στο καλό, οι μομφές αποτρέπουν από το κακό, φτάνει ο παιδαγωγών να γνωρίζει πολύ καλά την ατομικότητα του παιδαγωγούμενου», συμβουλεύει τόσο τους γονείς όσο και τους δασκάλους ο Πλούταρχος (46-127μ.Χ.):

«Πατέρες μή παροργίζετε τα τέκνα υμών, αλλ’ εκτρέφετε αυτά εν παιδεία και νουθεσία Κυρίου» έγραψε ο Παύλος σε επιστολή (προς Εφέσιους 6,4).

Αλλά και εκκλησιαστικοί πατέρες πιστεύουν ότι η σωματική τιμωρία δεν νουθετεί, γιατί το παιδί συνηθίζει σε αυτήν.

Ο Κουϊντιλιανός  (40- 118 μ. Χ.) στο μεγάλο σύγγραμμά του έγραψε: «Ο δάσκαλος οφείλει να γνωρίζει σε βάθος τόσο το πνεύμα, όσο και το χαρακτήρα του μαθητή, επιείκεια και αυστηρότητα με μέτρο και να μη μεταχειρίζεται σωματικές ποινές». Χαρακτηρίζοντας τη σωματική ποινή «Δουλική ανάξια ελευθέρων ανθρώπων».

Τις σωματικές ποινές περισσότερο από όλους, καυτηρίασε και καταπολέμησε  με δριμύτητα ο Έρασμος (1467- 1536). «Δεν ωφελεί» έλεγε «να συνηθίσουμε τα παιδιά στις σωματικές ποινές. Η κατάχρησή τους έχει σαν αποτέλεσμα η υπερήφανη παιδική φύση να μείνει απαιδαγώγητος και ταπεινή και να οδηγηθεί σε απελπισία. Με τον καιρό το σώμα σκληραίνει στους κολάφους και το πνεύμα στις επιπλήξεις».

O John Locke(1632-1704) γράφει: «Στην αγωγή, πολύ αυστηρές τιμωρίες, προξενούν λίγο καλό, κακό δε μεγάλο. Ων λοιπόν όρων ίσων νομίζομεν ότι τα μάλιστα τιμωρούμενα παιδιά δεν αποβαίνουσι συνήθως κάλλιστοι άνδρες»

Ενώ λοιπόν η ποινή ανήκει στην δικαιοδοσία γονέων – εκπαιδευτών, στο χρονοδιάβα η σωματική τιμωρία καταδικάζεται βαθμηδόν σχεδόν από το σύνολο των παιδαγωγών. Παρ’ όλα αυτά, πολλοί συνέχιζαν να τιμωρούν με σωματικές ποινές. Ποιος δε θυμάται τη «θεά βέργα»;

Εκτός από τις σωματικές ποινές οι οποίες στην εποχή μας απορρίπτονται και απαγορεύονται, για λόγους υγιεινής και παιδαγωγικής, δεν επιτρέπονται ακόμη επιπλήξεις – στέρηση φαγητού κ.ά.

Η σύγχρονη παιδαγωγική πιστεύει ότι το βασικό για κάθε ηθική εξέλιξη είναι ο «αυτοσεβασμός και το συναίσθημα τιμής» όπως γράφει ο Δανασής στο βιβλίο του «Εισαγωγή στην παιδαγωγική».

Στις μέρες μας η σωματική τιμωρία παρ’ όλο που δεν είναι αποτελεσματική, χρησιμοποιείται από ένα ελάχιστο ποσοστό γονέων, ευτυχώς.

Οι μικρές σωματικές τιμωρίες (τσίμπημα – ελαφρύ τράβηγμα μαλλιών – απαλό χαστούκι) είναι ήπιες ποινές, αντίθετα με την υπέρμετρη βία η οποία παίρνει πολλές μορφές.

Οι ειδικοί είναι αρνητικοί για τα αποτελέσματά της και συμβουλεύουν: αν σε σπάνιες περιπτώσεις καταλήξουν σε αυτήν, να το κάνουν με πολύ σκέψη, καίρια και με τεράστια προσοχή, αφού προηγηθεί αρκετή συζήτηση και ο τιμωρών, να μη βρίσκεται σε αναβρασμό.

Δεν ενδείκνυται η απόλυτη αυστηρότητα, ούτε και οι αντιφάσεις γονέων (απαγορευμένο για το παιδί αλλά επιτρεπτό για εκείνους). Επίσης, συνιστάται συνδυασμός τιμωρίας – επαίνου, και εναλλακτικές λύσεις ή αφορμή επαίνου και επιβράβευση.

Ακόμη οι ποινές εφ’ όσον αποφασίζονται και προαναγγέλλονται, να τηρούνται με συνέπεια. Ο τιμωρός δεν πρέπει να φάσκει και να αντιφάσκει, ούτε να καταργείται η τιμωρία από τον ίδιο ή άλλο πρόσωπο, γονέα, παππού ή γιαγιά, πράγμα το οποίο συμβαίνει συχνά.

Μια από τις δυσάρεστες συνέπειες της τιμωρίας είναι ο παιδαγωγούμενος να καταφεύγει σε ψέμα ή ονειροπόληση.

Όσο για τον παιδαγωγό συνιστάται εκ μέρους του επιείκεια και αγάπη. Να αποφεύγει κατηγορηματικά τις κάθε είδους ποινές, και αν δεν μπορεί, να έχει υπ’ όψιν του ότι με την επιβολή τους ο κίνδυνος είναι διπλός: κίνδυνος και για τον μαθητή και για τον δάσκαλο.

Η επενέργεια της τιμωρίας όταν είναι δίκαιη στην εφαρμογή της, είναι συνυφασμένη με το ενδιαφέρον του δασκάλου, εφ’ όσον γίνεται πλήρης διάκριση εκ μέρους του, μεταξύ της πραγματικής – ενσυνείδητης ενοχής και της παιδικής αδυναμίας, υπό τον όρο ότι θα πρυτανεύσει η λογική για την αποκατάσταση της ηθικοκοινωνικής τάξης.

Επίσης, είναι απολύτως απαραίτητο να λαμβάνεται υπ’ όψιν: περιβάλλον- ατομικότητα- ιδιοσυγκρασία του μαθητή.

Μετά από έρευνες γύρω από τις σωματικές ποινές οι απόψεις ειδικών και μη, διίστανται.

«Αντίθετα αποτελέσματα φέρνουν» πιστεύει ο κλινικός ψυχολόγος αλλά και ψυχοθεραπευτής Allen Fromme, οι σωματικές ποινές, εξηγώντας τους λόγους.

Άλλοι υποστηρίζουν ότι ο «συνδυασμός σωματικών-ψυχολογικών μορφών πειθαρχίας, μπορεί να δώσει καλύτερα αποτελέσματα».

Ο Benjamin Spock, αναφέρεται στη «δραστική αλλαγή των ψυχολόγων» τα τελευταία χρόνια πάνω στην τιμωρία και υπενθυμίζει τη συμπεριφορά γονέων και δασκάλων που χτυπούσαν τα παιδιά δίχως να λαμβάνουν υπ’ όψιν τους τα επακόλουθα και κανένας (ειδικός παιδαγωγός-ψυχολόγος-Πολιτεία) δεν έδινε σημασία. Οι αντιδράσεις ήλθαν αργότερα και πολλοί πείστηκαν ότι είναι βάρβαρη μεν χειρονομία, αλλά χωρίς αυτή δεν λύνεται το πρόβλημα.

Δίχως να είναι υπέρ των σωματικών ποινών όπως γράφει, έχει τη γνώμη «ότι τα ελαφρά χτυπήματα εκ μέρους των γονέων δηλητηριάζουν λιγότερο τη μεταξύ τους σχέση απ’ ότι μια παρατεταμένη αποδοκιμασία».

Ενοχοποιεί όλες τις μορφές τιμωρίας και θεωρεί σωστή: «αυτή που πιστεύει ο κάθε γονέας ότι φέρει θετικά αποτελέσματα στο δικό του παιδί».

Τα πάντα εξαρτώνται από γονέα – παιδί, τη μεταξύ τους σχέση και το είδος της συμπεριφοράς.

Η τιμωρία από μόνη της, δεν αλλάζει ούτε χαρακτήρα ούτε συμπεριφορά, απλά είναι μια υπενθύμιση η οποία φανερώνει εκνευρισμό με συναισθηματική φόρτιση για το κακό που έγινε. Και ενώ προσωρινά αναστέλλει την κακή συμπεριφορά, μακροπρόθεσμα, ευτυχώς πολύ σπάνια, υπάρχει περίπτωση να προκύψει κάτι χειρότερο.

Η βία γεννά βία!

Μεγαλύτερες πιθανότητες για σωφρονισμό, προσφέρουν η ειλικρινής συζήτηση και η πειθώ.

Κατά τους Sears Maccoby και Levin «η επιβολή ποινών είναι μη αποτελεσματική μέθοδος ανατροφής ενός παιδιού». Σπουδαιότερο ρόλο διαδραματίζουν το γενικό πλαίσιο συμπεριφοράς που επιβάλλεται.

Καλό είναι ο παιδαγωγών παράλληλα με όλα τα άλλα να έχει υπ’ όψιν του:

Ο ξυλοδαρμός (ελαφρύς) όταν επαναλαμβάνεται συχνά γίνεται συνήθεια, τρόπος ζωής, και πιθανόν φέρνει αποτελέσματα μόνο προσωρινά.

Οι σωματικές ποινές είναι η έσχατη λύση για κάτι ιδιαίτερα κακό που έκανε  το παιδί.

Οι σωματικές ποινές σηματοδοτούν αποτυχία στην επικοινωνία γονέα και παιδιού.

Οι σωματικές  ποινές δημιουργούν στη ψυχή και τον χαρακτήρα του πολλές ψυχολογικές καταστάσεις:

Καλλιεργούν τον φόβο,

Μαθαίνουν το παιδί στην τυφλή υπακοή,

Είναι αρνητικό παράδειγμα για μίμηση καθώς αναστέλλεται, αλλά δεν εξαλείφεται η κακή συμπεριφορά.

Η κτηνώδης βία στην εφαρμογή της έχει τη μικρότερη επιδεξιότητα στην κλίμακα των τιμωριών (το πιο εύκολο). Αλλά και με την πειθαρχία, αυτό το οποίο επιτυγχάνεται είναι, να οδηγήσουν το παιδί απλά στο να φέρεται σωστά, όχι όμως και να αλλάξει ουσιαστικά συμπεριφορά.

Η πειθαρχία για να είναι αποτελεσματική πρέπει να βασίζεται σε αμοιβαία αγάπη και σεβασμό και να συνοδεύεται με ανάλογη καθοδήγηση εκ μέρους των μεγάλων.

Οι συζητήσεις μεταξύ τιμωρού και τιμωρούμενου και οι εξηγήσεις γύρω από την αταξία του, τον κάνει ικανό να αναγνωρίζει και να απορρίπτει εν γνώσει του τις άδικες ενέργειές του και να έχει την ευθύνη των πράξεών του. Αντίστοιχη αναγνώριση δεν υπάρχει στην επιβολή τιμωρίας.

Η σύγχρονη παιδαγωγική πιστεύει ότι το βασικό για κάθε ηθική εξέλιξη είναι ο «αυτοσεβασμός και το συναίσθημα τιμής».

Φως—Αγάπη—Ζωή η εμψυχωμένη τριάδα του Πεσταλότσι (1746-1827)

«Μπορείτε όλα να τα δοκιμάσετε με την αλήθεια και την αγάπη» έλεγε.

                         

Ευχαριστώ

   

                                                       Κλειώ Λούμου Μαρκάκη

11/12/2013 Kέντρο Δικανικών Μελετών