Η Τιμωρία του Πλάτωνα

       

                 Θα ήθελα  προλογίζοντας   την εισήγηση  να δηλώσω ότι, παρά την αρχική μου πρόθεση, δεν θα  συμπεριλάβω στην εισήγησή μου δυο πολύ  ενδιαφέροντα  θέματα  του ποινικού  δικαίου του Πλάτωνος τα οποία   χρειάζονται  ειδική διερεύνηση , επιφυλασσόμενη  να τα προσεγγίσω με   άλλη αφορμή, τα  παράδοξα: της  θεωρίας που  διατυπώνεται με την  απόφανση ουδείς  εκών  κακός στο ένατο βιβλίο  των Νόμων- άλυτο από  νομική άποψη- αλλά ακατανόητο  από ηθική και το  παράδοξο της  σύζευξης  ευτυχίας  και τιμωρίας στον Πλατωνικό Γοργία.  Επίσης , να  δηλώσω ότι οι  αναλύσεις  μου  δεν αποσκοπούν  πρωτίστως  σε  αρχαιογνωστική κάρπωση, αλλά  στην κατάθεση  της  επικαιρότητας  ορισμένων πλατωνικών συλλήψεων.
Τέλος , αλλά  πρώτον  για την παρακολούθηση  του θέματος, ότι υπάρχουν  σ’ αυτό  δυο προϋποθέσεις  ή κατανοήσεις : η κατανόηση του παιδαγωγικού χαρακτήρα του πλατωνικού ανθρωπισμού και η κατανόηση της πλατωνικής  έννοιας  της δικαιοσύνης. Προεξάρχουσα είναι  εδώ  η ιδέα  της  αδιάλειπτης  αναζήτησης  μέσων  για τη  βελτίωση της  ζωής. Αυτή η αξία  της  γνώσης  συνδέει  τη μεταφυσική με την  πολιτειολογία και τον  νομικό στοχασμό του Πλάτωνος.

 Η αρχή  του  Ε΄ βιβλίου των Νόμων συνοψίζει  τις οντολογικές  προϋποθέσεις της τιμωρίας  στον Πλάτωνα  και τις  βασικές συνιστώσες  της πλατωνικής  ανθρωπολογίας. Στο τέλος  του Δ΄ βιβλίου  ο Πλάτων  έχει  διαβεβαιώσει  ότι  η συζήτηση  που κράτησε  από την  αυγή ως  το μεσημέρι  ήταν  «προοίμια  νόμων» Προοίμια  (722b), όπως   στη μουσική είναι μεθοδικές  προσεγγίσεις , οι οποίες  συνιστούν  αξιολογικές  συνθέσεις: όπως  λέει ο Πλάτων  στην  ιατρική  υπάρχουν  οι γιατροί των ελευθέρων ανθρώπων που διδάσκουν  «τον ασθενούντα»  και πείθοντάς  τον   οδηγούν  στην υγεία και οι  εμπειρικοί γιατροί που,  αδιαφορώντας  για την  ιδιαιτερότητα των  περιπτώσεων  ενεργούν  επιτάσσοντας  την αγωγή  ως τύραννοι , έτσι  και στην  περίπτωση  της σχέσης  με  τον νόμο υπάρχει  η διπλή δυνατότητα, η πειθώ και η βία.  Το διαλεκτικό πνεύμα  της σχέσης  νόμου- επιβολής  και πειθούς  διαφαίνεται  στο σημαντικό προοίμιο  του Ε΄

βιβλίου  των Νόμων. Στην αρχή  απαντά  η ιδέα της αξιακής  προτεραιότητας της ψυχής  (  διατυπωμένη ήδη στους διαλόγους  Αλκιβιάδης 130 c, Φαίδων- c  d,Πολιτεία 469) d. Με την προτεραιότητα  αυτή  συνέχεται  μια  ιδέα  όπου  η  αντίθεση δεσπότης  δούλος έχει  ηθική σημασία. Στον  άνθρωπο υπάρχουν  δυο αγαθά,  τα  δεσπόζοντα, τα  οποία είναι  « κρείττω» και « αμείνω» και η  τιμή στα  οποία  είναι τιμή στην ψυχή, και τα  δούλα, τα  «ήττω» και τα  «χείρω». Για τον  Πλάτωνα είναι ψεύδος, εσφαλμένη προτίμηση  του σώματος οι στάσεις , όπου  οι άνθρωποι δεν τιμούν την ψυχή  τους, αλλά  την βλάπτουν με  πράξεις  που δεν αποσκοπούν  στην  αυτοβελτίωσή  τους, ή  όταν  σε  κάθε  αδίκημα  που  διαπράττουν ,  δεν  αυτοαναγνωρίζονται  υπεύθυνοι ή  αυτοθεωρούνται  αναίτιοι, όταν  χαρίζονται στις  ηδονές  ενάντια  στους  νόμους ή θεωρούν  τη ζωή,  όποια  και να είναι  αυτή αγαθό (η ιδέα απαντά   και στον  Γοργία) και  νομίζουν  κακό  ό, τι  υπάρχει  τη  μετά  θάνατον διάσταση. Ακόμη  όποιος  δεν συναινεί στην  με κάθε τρόπο αποχή από τη διάπραξη όσων  ο νομοθέτης  τάσσει ως  αισχρά  και  δεν επιμένει  στην επιτέλεση του   αγαθού διατίθεται  ατιμότατα ως προς την ψυχή του. Η λεγόμενη  δίκη  της  κακουργίας

( πόσους  σημερινούς  επιφανείς  πολιτικούς, κερδοσκόπους  κ. ά.  περιλαμβάνει!) είναι  πρωτίστως ομοίωση  με τους  κακούς  και αποφυγή των αγαθών στις  κοινωνικές σχέσεις. Τιμωρία  και κυρώσεις  δικαίου επιβάλλονται  είτε  με στόχο τη βελτίωση  του ενόχου, είτε  προς  παραδειγματισμό και περιορισμό των κακουργικών τάσεων και έτσι  την απελευθέρωση του μέλλοντος της κοινωνίας από το κακό.

« Τούτο το πάθος», λέει επιγραμματικά  ο ιατρός  και οπαδός ενός παιδαγωγικού ανθρωπισμού Πλάτων, « δίκη  μεν ουκ έστιν, καλόν γαρ  δίκαιον…τιμωρία  δε, αδικίας ακόλουθος , πάθη(*1) ης  ο τε  τυχών και μη  τυγχάνων άθλιος, ο μεν  ουκ  ιατρευόμενος, ο δε,  ίνα  έτεροι πολλοί σώζονται, απολλύμενος. Τιμή δε έστιν ημίν..τοις  μεν  αμείνοσιν έπεσθαι, τα  δε χείρονα, γενέσθαι δε βελτίω δυνατά, τουτ’ αυτό ως  άριστα επιτελείν 728c.

………………………………………………………………………….

1* η πάθη, τιμωρία, απαντά και στο  903 b.

Το χιαστό σχήμα εκφράζει δύο  αθλιότητες της αδικίας: είτε  ο αδικών υφίσταται την τιμωρία και γίνεται  παράδειγμα στους άλλους είτε διαφεύγει  αλλά παραμένει αθεράπευτος και άθλιος.

Η θεώρηση της  τιμωρίας είναι  ίδια στο Γοργία 525 b-  c

……………………………………………..

     Με τα προηγούμενα  μπορούμε να καταλάβουμε  ορισμένες  θέσεις  του ποινικού δικαίου του Πλάτωνος : η ποινή του θανάτου, που  εφαρμόζεται π.χ., στους ιερόσυλους, στους  πατροκτόνους ή μητροκτόνους, στους ενόχους για εγκλήματα « κατάλυσης της πολιτείας» (856 b) και όσους  επιχειρούν να  ψευδομαρτυρήσουν μετά από τρεις  καταδικαστικές αποφάσεις  για  ψευδορκία, λειτουργεί ως  μέσον  κοινωνικής  εξυγίανσης) (937 α) Ας σημειωθεί όμως, ότι,  όταν ο Πλάτων αποφαίνεται  στην  παραδειγματική αυτή εσχάτη των ποινών (855 α),  δεν επιτρέπει τη δήμευση  της περιουσίας των καταδικασθέντων και επιτάσσει τον σεβασμό των συγγενών, εφόσων αυτοί αποφεύγουν να μιμηθούν τα « πατρώα ήθη». Ο Πλάτων υποστηρίζει ότι πρέπει να μη  διαταράσσεται η  περιουσιακή κατάσταση  των πολιτών και να  διατηρείται η ισότητα των κλήρων) *1.

Εκτός από το γεγονός  της αξιακής προτεραιότητας  των αγαθών της ψυχής, δεν  πρέπει  να λησμονούμε ότι ο φιλόσοφος, ενώ απαγορεύει τη δήμευση της περιουσίας των ανίατων ιερόσυλων, την  προβλέπει προς όφελος της πολιτείας στην περίπτωση υπερπλουτισμού (τι επίκαιρο) 745 α, δηλαδή για λόγους ηθικής  τάξης , επειδή «πλουσίους και αγαθούς αδύνατον,742.

Στην  πολιτεία των Νόμων απαγορεύονται ο χρυσός και ο άργυρος. Η  υπόθεση, η θεμελιακή ιδέα είναι  η διασφάλιση της κατάστασης, όπου οι πολίτες, είναι  μεταξύ τους φίλοι, φίλοι όμως  δεν γίνονται όταν πληθαίνουν οι δίκες  για διάφορες και πολλές αδικίες. Έτσι συγκροτείται η ιδέα της  διάκρισης κράτους εσωτερικού και ακρασίας+αμετρίας και  διαφαίνεται  ότι  η τιμωρία στοχεύει στη βελτίωση του ατόμου ως  συστατικού της πολιτείας, πράγμα που συνιστά και την  οντολογική του ταυτότητα.

……………………………………………………………………………………………

*1.  Ο Gernet, στον  Πρόλογο της γαλλικής έκδοσης  των Νόμων  Belles  Lettres  1951, λέει ότι εδώ πρέπει να δοθεί προτεραιότητα στην  πολιτική σκοπιμότητα.

……………………………………………………………….

Η Πλατωνική θεωρία της τιμωρίας αρθρώνεται σε τρεις συλλήψεις.

α) ως  ποινική κύρωση για αδικήματα με στόχο τη βελτίωση του δράστη και όχι ως  στάση  αποδοκιμασίας του ενόχου.

β)  στις ανίατες περιπτώσεις ως  μέσο παραδειγματισμού των άλλων πολιτών.

γ)ως  εκδίκηση- η οποία διατηρείται, αν  και σπάνια, σε  κείμενα  θρησκευτικού χαρακτήρα και συνιστά πιστότητα στην παραδοσιακή, π.χ. ομηρική θεώρηση της δικαιοσύνης,  «Θεός τιμωρός» κλπ, στα οποία και  δεν θα αναφερθώ εδώ για λόγους  οικονομίας χρόνου». Οι  περιπτώσεις  της τιμωρίας ως  εκδίκησης σε κείμενα  με περισσότερο νομικό χαρακτήρα αφορούν  στην ανθρωποκτονία. Η ανθρωποκτονία  στην Αθήνα  του καιρού του Πλάτωνος  και από τον ίδιο θεωρείται  από μιαν  άποψη ως  υπόθεση  της οικογένειας, η οποία διώκει τον δράστη του φόνου έχοντας  το προνόμιο  και την υποχρέωση  να τον τιμωρήσει, του απαγορεύει  την είσοδο στα ιερά  και στους  δημόσιους  χώρους, τόπους συγκέντρωσης, αγορά κλπ.  ή, σε  αντίθετη περίπτωση παίρνει  πάνω της  την έχθρα των θεών. 871. Ο κοντινότερος στο θύμα συγγενής μπορεί να δώσει άφεση, συγγνώμην, στον ένοχο, όταν αυτός έχει συμπληρώσει τον χρόνο εξορίας του,866. Αν ο ένοχος διαφύγει και δεν  δικαστεί, στην περίπτωση που θα βρεθεί στον τόπο του θύματός του ο πρώτος  από τους συγγενείς ή ο πρώτος από τους  πολίτες που θα τον  συναντήσει  «ανατί αποτινάτω» (θα  τον φονεύσει ατιμώρητα),871 ή θα τον παραδώσει  δεμένο στους δικαστές για να  θανατωθεί..

Όταν ο φόνος  γίνεται  από ένα σκλάβο, πάνω στον θυμό του, οι συγγενείς του θύματος μπορούν να εκδικηθούν όπως θέλουν, για να  απαλλαγούν από  το μίασμα, αρκεί να μην αφήσουν τον δράστη ζωντανό.

 «Όταν ο σκλάβος  σκοτώνει στον θυμό του έναν άλλο, όχι τον δεσπότη του, ελεύθερο, παραδίνεται από τον  δεσπότη και εκτελείται από τους  συγγενείς του θύματος 868 επ.  Ο φόνος  όμως  είναι και δημόσιο έγκλημα. Και η τιμωρία- εκδίκηση είναι και υπόθεση  της πολιτείας. Ο Πλάτων  διακρίνει τον μετ’ επιβουλής, εκ προθέσεως και απροβουλία φόνο που διαπράττει κάποιος  πάνω στο θυμό του και ορίζει ότι  σημασία έχει να προσεχθεί αν είναι εκ προθέσεως ή εξ αμελείας, με  την αυστηρότερη ποινή, τον θάνατο στην πρώτη περίπτωση ελαφρότερη πραοτέρα.

Στο ένατο βιβλίο των Νόμων  ο Πλάτων  αρχίζει αλλά για να  στηρίξει με την  παλαιότητα της πίστης στη Δίκη «των συγγενών αιμάτων τιμωρού» την κοινωνική του μεταρρύθμιση, νομοθετώντας την ποινή του θανάτου ως  ανταπόδοση   του φόνου συγγενών (872 d). Το παλαιό μαγικοθρησκευτικό τελετουργικό της εξιλέωσης που σχετίζεται με τη  θεώρηση του αδικήματος ως θρησκευτικού εγκλήματος και της τιμωρίας ως  μαρτυρίου εντάσσεται σε μια ποινική ρύθμιση που περιλαμβάνει τη θανατική εκτέλεση του δράστη,  την έκθεση και τον λιθοβολισμό του.

Ο δράστης  θα πάθει ό, τι  ο ίδιος διέπραξε, ο πατροκτόνος θα τιμωρηθεί μια μέρα με θάνατο από το χέρι  των παιδιών του, το ίδιο και ο μητροκτόνος. Συνεχίζοντας εκθέτει  τον νόμο για τον « εκ προνοίας εκούσιον» φόνο συγγενούς, οι δράστες τιμωρούνται  με θάνατο από τους  υπηρέτες  των δικαστών και τους άρχοντες, ρίχνονται γυμνοί σε  μια  τρίοδο έξω  από την πόλη, οι αρχές  ρίχνουν λίθο στο κεφάλι του νεκρού για να καθαρθεί η πόλη και το πτώμα μεταφέρεται έξω από τα όρια της χώρας και παραμένει σύμφωνα  με τον νόμο άταφο(875).

Το σημαντικό εδώ δεν είναι το θρίλερ , για να το πω έτσι, της  δημοσιοποίησης της επιβολής της ποινής, αλλά το ότι αλληλέγγυοι στην οικογένεια είναι όλοι οι πολίτες. Αξίζει να προστεθεί ότι ο Πλάτων καινοτομεί όταν  στη  δικαστική οργάνωση των Νόμων  σκέπτεται για μια στιγμή  να προτείνει τη συμμετοχή του λαού στις περιπτώσεις  «ιδίων δικών» στην κρίση για τα δημόσια εγκλήματα(768). Οι πολίτες  δίκαια θα αισθάνονταν  δυσαρεστημένοι, αν  τους  κρατούσαν μακριά από τις  αποφάσεις  αυτού του είδους/ πόσο προφητικό για τους σημερινούς μας αγανακτισμένους).

Εκτός από τον όρο τιμωρία που σημαίνει εκδίκηση, κόλαση, όπως  και νεοελληνικά, στον Πλάτωνα η ποινή  αποδίδεται και με τους όρους δικαίωμα απόδοση της δικαιοσύνης, Θ 864, για  εγκλήματα από τρέλα, αρρώστια, γηρατειά, τίσις, δίκη, κόλασις) 1)

Ο όρος  κόλασις  χρησιμοποιείται για να δηλώσει την ποινή που επιβάλλεται μετά την αποτυχία « άλλων διευθετήσεων» ή με στόχο τη βελτίωση του δράστη- βελτίω ποιείν, κατευθύνειν- και την  αποκατάσταση των αξιών που εξασφαλίζουν την τάξη της ψυχής και της  πολιτείας, όπως  το μέτρο, η υπακοή στους νόμους, ο σεβασμός στους  γονείς. Παράδειγμα: οι ποινές για όσους  ξοδεύουν υπέρμετρα στις τελετές του γάμου και ο λόγος αφορά στη  σύνεση που πρέπει για  το  καλό των  παιδιών που θα έρθουν, να  διέπει την κοινή ζωή,775α

Ενδιαφέρων επίσης  είναι  εδώ ο κανόνας  που τάσσει ο Πλάτων  για τα επαγγέλματα- οι αστυνόμοι με νόμο επαγρυπνούν ενάντια στη  διπλοτεχνία, 847α . Αν  ένας  επιχώριος  απασχολείται με μια  τέχνη και όχι  με την επιμέλεια  της αρετής, οι αστυνόμοι θα τον τιμωρήσουν με  ονειδισμούς, μέχρι  να τον κατευθύνουν στον ορθό δρόμο, αν ένας  από τους  ξένους ασκεί δύο επαγγέλματα θα τιμωρηθεί με  φυλάκιση, χρηματικές ποινές και διωγμό από την πόλη. Η  διατήρηση της προσωπικότητας είναι ό, τι στο πέμπτο  βιβλίο η διατήρηση της περιουσίας δηλαδή αρχή ηθική. Οι ποινές αυτές ή οι νομοθετικές  ρυθμίσεις  αναδεικνύουν, με  την αυστηρότητά τους, μεγαλύτερη από το θετικό δίκαιο της  Αθήνας  την εποχή εκείνη και την ίδια την κοινωνική κρίση που βίωναν οι Αθηναίοι πολίτες και βαθύτερα ο φιλοσοφικός νους.

Σήμερα γίνεται λόγος  για αποκαταστατική ή επανορθωτική δικαιοσύνη ( θα έχουμε φέτος  σχετική εισήγηση) και το θέμα  συνδέεται με  τον  Αριστοτέλη, όμως τηρουμένων των αναλογιών και ο Σταγιρίτης αντλεί από τον Πλάτωνα.

Ο Αριστοτέλης  διακρίνει στην Ρητορική 1369β 12 τους όρους  κόλασις και τιμωρία, η πρώτη γίνεται ένεκα  του πάσχοντος του προσβεβλημένου για να  ικανοποιηθεί, η τιμωρία ένεκα  του ποιούντος. «Ίνα  αποπληρωθεί» να ικανοποιηθεί ο προσβεβλημένος.

                                                    Άννα Κελεσίδου

Κέντρο Δικανικών Μελετών  11-12-2013