Ο 17ος αιώνας ορίζει στην
Ευρώπη, μεταξύ των άλλων, την επιστημονική επανάσταση και την άμεση πολιτική
της έκφραση από τον Χόμπς και την επανάσταση του 1688-1689 στην Αγγλία, έως τη Διαμάχη των Αρχαίων και των Νεωτέρων
στα τέλη του αιώνα αυτού στη Γαλλία. Ο Τζων Λοκ είναι για την πολιτική και τις
ανθρωπιστικές επιστήμες ό,τι ήταν τον προηγούμενο αιώνα ο Νεύτων για τα
μαθηματικά, τη φυσική και τις φυσικές επιστήμες.
Από την πλευρά του ο 18ος αιώνας σηματοδοτεί
την αλλαγή της οπτικής για τον άνθρωπο και την εποχή της πολιτικής σκέψης.
Είναι η εποχή του Διαφωτισμού και των νέων ιδεών για την ιστορία, την πολιτική,
την κοινωνία. Στη Γαλλία ο Βολταίρος μεταφράζει στη γαλλική γλώσσα τον Λοκ, οι
Ντιντερό, ντ’Αλαμπέρ και οι άλλοι Εγκυκλοπαιδιστές πρεσβεύουν την αλλαγή του
υπάρχοντος πολιτικού συστήματος προς όφελος της προόδου και της ευτυχίας του
ανθρώπου. Ο Ρουσσώ στις Εξομολογήσεις του γράφει ότι είχε συνειδητοποιήσει ότι τα
πάντα εξαρτιόνταν από την πολιτική και ότι η ευτυχία ή η δυστυχία του λαού
εξαρτάται από αυτούς που τον κυβερνούν. Ας μην ξεχνάμε ότι ο Μακιαβέλλι
διαβάζεται και ξαναδιαβάζεται τον 18ο και 19ο αιώνα,
επειδή ιστορικοί, συγγραφείς, πολιτικοί ή απλώς πολλοί καλλιεργημένοι άνθρωποι
πίστευαν ότι ο συγγραφέας του Ηγεμόνα και
των Λόγων είχε διατυπώσει μερικές
χρήσιμες για την εποχή τους ιδέες. Από τη δική του σκοπιά ο Σατωβριάνδος, όταν
ο γερασμένος κόσμος του Παλαιού Καθεστώτος εξαφανιζόταν για πάντα, υπενθύμιζε
ότι οι άνθρωποι είναι παιδιά του αιώνα τους και ο Βολταίρος πίστευε ότι «κάθε
άνθρωπος διαμορφώνεται από τον αιώνα του.»
Oι συζητήσεις και οι
ανταλλαγές απόψεων γίνονταν στα σαλόνια, στις λέσχες, μέσω της αλληλογραφίας ή
της μετάφρασης των βιβλίων από τη γλώσσα πηγή στη γλώσσα στόχο. Οι διανοούμενοι
της εποχής ταξίδευαν προσκεκλημένοι είτε από τους ηγεμόνες, είτε από σημαίνοντα
πρόσωπα – φίλους τους στην Αγγλία, τη Γαλλία, την Πρωσία, την Αγία Πετρούπολη.
Έτσι οι Μοντεσκιέ, Ρουσσώ, Ελβέτιος ταξίδευσαν στην Αγγλία, ο Βολταίρος στην
Πρωσία και ο Ντιντερό στην Αγία Πετρούπολη.
Στην
Αγγλία, ο Χιουμ (1711-1776), Σκωτσέζος ιστορικός και φιλόσοφος, επηρέασε την
ανάπτυξη δύο σχολών φιλοσοφίας : του σκεπτικισμού και του εμπειρισμού. Έζησε
στο Παρίσι από το έτος 1762-1765 και εργάσθηκε εκεί ως γραμματέας του Βρετανού
πρέσβη. Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στη γαλλική πρωτεύουσα ο Χιουμ έγινε
αποδεκτός από τους γαλλικούς φιλολογικούς κύκλους και συνδέθηκε φιλικά με τον
Ρουσσώ, τον οποίο έφερε στην Αγγλία. Αφού υπηρέτησε και ως υφυπουργός
εσωτερικών στο Λονδίνο (1767-68) αποσύρθηκε στο Εδιμβούργο, όπου πέρασε την
υπόλοιπη ζωή του. Στο έργο του Πολιτικοί
διάλογοι παίρνει θέση υπέρ της δύναμης των ιδεών και διατείνεται ότι τα
πολιτικά συστήματα χρειάζονται τη στήριξη της φιλοσοφίας και του στοχασμού.
Δέχεται ότι αυτό συμβαίνει με τα πολιτικά κόμματα στη χώρα του, τα οποία στηρίζονται
σε ένα θεωρητικό σύστημα, που υπερασπίζονται και με το οποίο δικαιολογούν τη
στάση τους. Υποστήριζε ότι η έννοια του ορθού και του εσφαλμένου δεν απορρέει
από τον λόγο, αλλά προέρχεται από το ενδιαφέρον του καθενός μας για ευτυχία, το
δε ανώτατο ηθικό καλό είναι η καλοσύνη, ένα ανιδιοτελές ενδιαφέρον για τη
γενική ευδαιμονία της κοινωνίας. Αυτό το ανιδιοτελές ενδιαφέρον ο Χιουμ το
θεωρούσε συνώνυμο με την ανθρώπινη ευτυχία. Ως ιστορικός, απομακρύνθηκε από την
παραδοσιακή χρονολογική απαρίθμηση πολέμων και κρατικών πράξεων και προσπάθησε
να περιγράψει τις οικονομικές και διανοητικές δυνάμεις που έπαιξαν ρόλο στην
ιστορία της χώρας του. Κατά την περίοδο αυτή του Διαφωτισμού ο άνθρωπος γίνεται το κέντρο του σύμπαντος,
απελευθερώνεται χάρη στον ορθό λόγο, αναζητά την ευτυχία μέσα από την υλική
πρόοδο και μάχεται αδιάκοπα ενάντια στο κακό για τη διάδοση των ιδεών του
φιλοσοφικού αυτού ρεύματος. Οι φιλοσοφικές αυτές τοποθετήσεις του Χιουμ επηρέασαν
τους σύγχρονούς του Γάλλους φιλοσόφους, αλλά και τους μεταγενέστερους.
Επειδή τα συγκεκριμένα ερωτήματα που
απασχόλησαν όλους τους συγγραφείς στην Ευρώπη της εποχής εκείνης και ειδικότερα
στην Αγγλία και τη Γαλλία, ήταν γενικού ενδιαφέροντος, οι απαντήσεις αποκτούσαν
αμέσως οικουμενική αξία. Δεν ήταν μόνο ιστορικοί και κριτικοί της κουλτούρας,
«φιλόσοφοι της ιστορίας», σύμφωνα με τον δικό τους προσδιορισμό, ιστορικοί των
ιδεών, της τέχνης, των θρησκειών, της λογοτεχνίας, αλλά επίσης διάσημοι και
προικισμένοι επιφυλλιδογράφοι, δραστήριοι συμμέτοχοι στη δημόσια ζωή των χωρών
τους. Όταν δεν ήταν ενεργοί πολιτικοί σε όλη τους τη ζωή, όπως ο Μπερκ, ένας
από τους πρώτους διανοούμενους που έγινε επαγγελματίας πολιτικός, συμμετείχαν
στον πολιτικό στίβο περιστασιακά. Ο Γίββων έγραφε στον Βολταίρο ότι όλοι όσοι
έγραφαν σκέφτονταν το παρόν, όταν έγραφαν για το παρελθόν και ενδιαφέρονταν για
το παρελθόν μόνο επειδή αναζητούσαν απαντήσεις στα φλέγοντα προβλήματα της
εποχής τους.
Ο Έντμουντ Μπερκ (1729-1797) ήταν
ιρλανδός πολιτικός, θεωρητικός της πολιτικής επιστήμης και φιλόσοφος και για
πολλά χρόνια βουλευτής της Βουλής των Κοινοτήτων της Μεγάλης Βρετανίας με το
κόμμα των Ουίγων. Έμεινε γνωστός τόσο για την υποστήριξή του στους επαναστάτες
Αμερικανούς ενάντια στη βρετανική κοινή γνώμη, όσο και για την αντίδρασή του
στη Γαλλική επανάσταση του 1789. Η αντίδρασή του στον ξεσηκωμό της γαλλικής
αστικής τάξης τον καθιέρωσε ως τη φυσιογνωμία της συντηρητικής φατρίας του
κόμματος των Ουίγων. Θεωρείται ως ο φιλοσοφικός πατέρας του μοντέρνου
συντηρητισμού και από τους δεσπόζοντες θιασώτες του κλασσικού φιλελευθερισμού.
Παρά το γεγονός ότι η γαλλική
επανάσταση του 1789 αποτελεί ορόσημο της
αλλαγής του Παλαιού Καθεστώτος με τη Δημοκρατία, και είναι αυτή που έδωσε
πολιτική υπόσταση στην πνευματική παραγωγή του Διαφωτισμού, ένα νέο πολιτικό
κίνημα ξεκινά εναντίον του και μάλιστα αρκετά πριν από την έναρξή της. Ο Μπέρκ
30 χρόνια πριν από τη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων
του Ανθρώπου, ο Χέρντερ (1744-1803)[1]
γερμανός φιλόσοφος, θεολόγος, ποιητής και τεχνοκρίτης το 1769 και πριν από
αυτούς ο Βίκο (1668-1744) ιταλός φιλόσοφος και ιστορικός το 1744, ξεκίνησαν
μιαν εκστρατεία ενάντια στον γαλλικό Διαφωτισμό, τον ορθολογισμό, τον Ντεκάρτ
και τον Ρουσσώ. Ο Χέρντερ μάλιστα παρά το γεγονός ότι είχε προσχωρήσει στον
Διαφωτισμό, όταν κατά τη διάρκεια του ταξιδιού του στο Παρίσι γνώρισε τους
Εγκυκλοπαιδιστές, τον επέκρινε σαν ειδωλολατρία της λογικής. Όλες αυτές οι
ενέργειες αποτελούν τις πρώτες κινήσεις εναντίον του Διαφωτισμού και σχηματίζουν
την αρχή της θεωρίας του Αντι-Διαφωτισμού. Όλες αντιμάχονταν τη νέα θεώρηση της
ιστορίας του ανθρώπου και της κοινωνίας και τις νέες θεωρίες της γνώσης. Σύμφωνα
με τις θέσεις τους, για την Αγγλία το τέλος του 17ου αιώνα και ο 18ος δεν ήταν η αρχή μιας νέας εποχής, αλλά μια
απλή παλινόρθωση των παλαιών αγγλικών ελευθεριών που βασίζονταν σε έγγραφα όπως
η Magna Carta. Ο Διαφωτισμός δεν απελευθέρωσε τον άνθρωπο από τους
καταναγκασμούς της ιστορίας και από τον ζυγό των παραδοσιακών πεποιθήσεων, αλλά
κατακερμάτισε την ανθρώπινη ύπαρξη και κατέστρεψε την ενότητα του μεσαιωνικού
κόσμου. Σύμφωνα με τη θεωρία τους καταστράφηκε η πνευματική αρμονία του
μεσαιωνικού ανθρώπου με την Αναγέννηση ή τη Μεταρρύθμιση. Ο άνθρωπος
καθοδηγείται από τη θρησκεία, ζει από την εργασία του μέσα στην κοινωνία,
αγνοεί το πεπρωμένο του και εκπληρώνει τον ρόλο του. Ο Χιουμ δεν ταυτίζεται με
τις θέσεις του Μπερκ και δέχεται ότι οι αγγλικές ελευθερίες προέκυψαν από την
επανάσταση και την απελευθέρωση του ανθρώπου από τους καταναγκασμούς της
ιστορίας και από τη ρήξη με τις παραδοσιακές πεποιθήσεις που προέρχονται από
την αναβίωση ενός παλαιού συντάγματος. Oι
χάρτες, σύμφωνα με τον ΄Αγγλο φιλόσοφο ήταν κατάλογοι προνομίων των ευγενών, οι
οποίοι θέλοντας να διατηρήσουν την εξουσία τα επέβαλαν στους μονάρχες-δεσπότες.
Επρόκειτο λοιπόν, για έναν πολιτικό συμβιβασμό και για μια ευαίσθητη ισορροπία
στέμματος-Κοινοβουλίου.
Ο 19ος αιώνας συνεχίζει
τη γενιά των στοχαστών με τους Καρλάιλ, Ταιν και Ρενάν. Ο Τόμας Καρλάιλ (1795
-1881) Άγγλος καλβινιστής συγγραφέας και ιστορικός είναι ο αδιάλλακτος
πουριτανός αρνητής της εποχής του. Πίστευε ότι ο άνθρωπος έπρεπε να απαλλαγεί
από τα ψεύτικα εποικοδομήματα με τα οποία ο σύγχρονος πολιτισμός τον είχε
εξαναγκάσει να ζει και να υιοθετήσει συνήθειες σύμφυτες με τη βαθύτερη
πραγματικότητά του. Στον «πολιτισμό των μαζών» που έκανε τότε την εμφάνισή του
αντιπαρέθετε τον θαυμασμό του για τη μεσαιωνική οργάνωση της κοινωνίας. Στη
Γαλλική επανάσταση βλέπει μοναχικές μορφές ηρώων τοποθετημένες πάνω από τις
μάζες. Οι μορφές αυτές υψώνονται σε κεντρικό σημείο κάθε ιστορικής
πραγματικότητας και στο Παρελθόν και στο Παρόν. Και οι τρεις συγγραφείς : Καρλάιλ, Ταιν και Ρενάν
αντιδρούν στον εκδημοκρατισμό της πολιτικής ζωής στην Αγγλία με το δεύτερο Bill
of Rights το 1867 , στη Γαλλία με την Κομμούνα
του Παρισιού το 1848, και την ίδρυση της Γ΄ Δημοκρατίας το 1870. Ο Καρλάιλ και
ο Ταιν γράφουν την ιστορία αυτής της αποτυχίας του δυτικού πολιτισμού και μαζί
με τον Ρενάν τον αναλύουν και προτείνουν λύσεις σωτηρίας του. Φοβούνται όμως
ότι ο εκδημοκρατισμός και η ελευθερία του ατόμου να αποφασίζει για το ποιος θα
έχει το δικαίωμα να κυβερνά ή για το πώς θα επωφελείται των προνομίων που θα
του παρέχει ο νόμος θα επηρρεάσει την οικονομία και την κοινωνία και θα
συντελέσει στη σταθερή πτώση του επιπέδου της κουλτούρας. Για τον λόγο αυτό οι
στοχασμοί περί παρακμής κατέχουν κεντρική θέση στη σκέψη τους. Γι’αυτό επίσης η
θρησκεία ως μέσο κοινωνικής υγείας, η θρησκεία δίχως πίστη ή μεταφυσική παίζει
καθοριστικό ρόλο.
Ποιος
ήταν ο Ταιν ; Ο Ιππόλυτος Ταιν ήταν Γάλλος ιστορικός, κριτικός και φιλόσοφος
του 19ου αιώνα (1828-1893) με λαμπρές σπουδές στο λύκειο Condorcet και στην Ecole normale supérieure. Κάτοχος δύο
Baccalauréat
πριν τα 20 χρόνια του. Θεωρητικός του γαλλικού νατουραλισμού, πνεύμα ελεύθερο
στις φιλοσοφικές ιδέες της εποχής, «δυνατό μυαλό» ασπάζεται τις θέσεις του Victor Cousin, τον
θετικισμό και την επιστημοκρατία. Καθηγητής στη Nevers, την Poitiers, την
Besançon και την Οξφόρδη, μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας από το 1878 και με
πλούσιο συγγραφικό έργο. Έργα του : De personis
platonicis ; La Fontaine et ses fables, Voyages aux Pyrénées, Les
philosophes classiques du XIXe siècle en France, Histoire de la littérature
anglaise, Notes sur l’Angleterre και πολλά άλλα.
Ο
Ταιν ασχολείται με την τέχνη, τη λογοτεχνία και την ιστορία. Τα πολιτικά
γεγονότα με την εξέγερση και τη βίαιη καταστολή της Κομμούνας του Παρισιού και
η ήττα του 1870 τον στρέφουν προς τη μελέτη των αιτίων της Γαλλικής επανάστασης
του 1789. Ο φιλόσοφος στρέφεται εναντίον του Ρουσσώ και αποδεικνύει ότι «όλοι
οι θεσμοί υποσκάφθηκαν εκ βάθρων και η κυρίαρχη φιλοσοφία αφαίρεσε κάθε ισχύ
από το έθιμο, τη θρησκεία και το κράτος.»[2]
και δεν είναι ο μόνος. Οι Χέρντερ, Μπερκ, Καρλάϊλ, αλλά και ο Ρενάν έχουν
στραφεί εναντίον του ορθολογισμού, του ουμανισμού, των οικουμενικών αξιών και
της δημοκρατίας. Η αλλαγή του καθεστώτος με τη γαλλική επανάσταση οδηγεί,
σύμφωνα με τους αναφερθέντες φιλοσόφους στην παρακμή και την αποστροφή για τη
μαζική κουλτούρα. Εκ φύσεως απαισιόδοξος – quel cimetière que l’histoire !- ο Ταιν ήταν πολλές
φορές βιαστικός στις αποφάσεις του. Όμως, οι ερμηνείες του αυτές γνωρίζουν
μέχρι σήμερα επιτυχία, κυρίως οι πολιτικές συντηρητικές θεωρίες του ή «η μαύρη
λεζάντα» της επανάστασης του 1789. Ως συντηρητικός ο Ταιν άσκησε κριτική
εναντίον των άκρων : εναντίον των Ιακωβίνων το 1793 και της Κομμούνας του 1871.
Είναι φιλελεύθερος και τάσσεται υπέρ ενός μικρού Κράτους όπου θα κυριαρχούν οι
ελίτ. Τάσσεται επίσης εναντίον του όχλου και δεν εμπιστεύεται τη δημοκρατία. Τα
ιστορικά γεγονότα καθορίζονται από τους ισότιμους νόμους του φυσικού κόσμου.
Ο Ταιν ταυτίζεται με τη θέση του Χέρντερ, ο
οποίος έλεγε ότι : «ο ιστορισμός εστιάζει στις ιδιαιτερότητες της δράσης των
ανθρώπινων δυνάμεων στην πορεία της Ιστορίας».[3]
Διακηρύσσει ότι η ιστορία ανήκει στον χώρο της εμπειρικής μεθόδου, όπως αυτή εφαρμόζεται στα
εργαστήρια, μπορεί δηλαδή να εφαρμοσθεί η ίδια μέθοδος και στο εργαστήριο της
Ιστορίας με την ανάλυση των ιστορικών γεγονότων, την κατάταξή τους σε
κατηγορίες ανάλογα με την πνευματική ανάπτυξη των ανθρώπων, την κοινωνία τους,
τις οικονομικές δραστηριότητές τους. Κάθε ιστορικό γεγονός εξαρτάται από τρεις
παράγοντες : τον χώρο: γεωγραφία και κλίμα, την καταγωγή : φυσική κατάσταση του
ανθρώπου, το σώμα του και τη θέση του στη βιολογική ανάπτυξη και τη στιγμή :
πνευματική πρόοδος του ανθρώπου. Παρά το γεγονός ότι δεν είναι δυνατό να μπουν
όλα αυτά τα στοιχεία της ιστορίας στο επιστημονικό εργαστήριο, είναι δυνατή η
κρίση όλων αυτών των πηγών με βάση τις επιστημονικές διαδικασίες. Στη συνέχεια
προσδιορίζονται οι κατηγορίες και ορίζονται οι λογικές σχέσεις μεταξύ τους. Η
σύνθεση αυτή είναι η Ιστορία. Γράφει ο Ταιν : «Επιτρέπεται έτσι στον ιστορικό
να ενεργήσει ως νατουραλιστής : ήμουν μπροστά στο αντικείμενό μου σαν να
παρευρισκόμουν μπροστά στη μεταμόρφωση ενός εντόμου..»[4]
Η ιστορία συγκροτείται από κουλτούρες. Κάθε πολιτισμός έχει τις δικές του αξίες,
φθάνει στο απόγειό του και μετά υφίσταται μια αμετάκλητη παρακμή.
Στην
Revue des deux mondes, γνωστό γαλλικό
περιοδικό, ο Ταιν δημοσίευσε το 1861 μία μελέτη του για τον Άγγλο Τζων-Στούαρτ
Μιλ. Ο Μιλ (1806-1873) ήταν Βρετανός φιλόσοφος, πολιτικός οικονομολόγος και μέλος
του Αγγλικού κοινοβουλίου, σημαίνων κλασικός φιλελεύθερος στοχαστής του 19ου αιώνα. Το μέγιστο έργο του Μιλ ήταν το Ένα Σύστημα Λογικής, Εκλογικευτικό
και Επαγωγικό.[5] Στη μελέτη του αυτή ο Ταιν εφαρμόζοντας την
επαγωγική μέθοδο του βρετανού φιλοσόφου συγκρίνει και αποδεικνύει τη
χρησιμότητα της ιστορικής επιστήμης και τη χρήση των επιστημονικών διαδικασιών
προς απόδειξη των πηγών της. Το έργο αυτό είναι ένα μανιφέστο υπέρ της
επιστήμης της ιστορίας, η οποία ανήκει στο πειραματικό πεδίο όπως και η
φυσιολογία. Για τον λόγο αυτό εφαρμόζονται οι ίδιες μέθοδοι τις οποίες εφαρμόζουν
οι φυσικές επιστήμες και τα ιστορικά γεγονότα προσδιορίζονται από τους νόμους
που ισχύουν στον φυσικό κόσμο. Προκειμένου να μελετηθούν αυτά είναι δυνατό να
χρησιμοποιηθεί μια εμπειρική μέθοδος όπως γίνεται στην ιατρική όπου μελετώνται
τα συμπτώματα και επίσης μια εργαστηριακή μέθοδος με φυσικά και χημικά
πειράματα στα ζώα για να κατανοηθεί ο άνθρωπος και οι ασθένειές του αλλά και
για να ελεγχθούν οι χημικές αντιδράσεις των οργανισμών.
Ο
Ταιν γνωρίζει ότι δεν είναι δυνατό να κάνει
πειράματα μέσα σε ένα εργαστήριο
για την Ιστορία, αλλά
είναι δυνατό να υποβάλλει τις πηγές σε επιστημονικές
αναλύσεις. Για τον λόγο αυτό διακρίνει τέσσερα στάδια :
1.
Ανάλυση : ιστορικά γεγονότα σε
ντοκουμέντα
2.
Κατάταξη : ιστορικά γεγονότα σε κατηγορίες : έργα του πνεύματος (τέχνη,
θρησκεία, επιστήμη), έργα της ανθρώπινης κοινότητας : (πολιτικές και κοινωνικές
δομές), έργα του ανθρώπινου μόχθου : (οικονομικά αποτελέσματα)
3.
Ορισμός : περίληψη αυτών των κατηγοριών
4. Λογικές σχέσεις μεταξύ των κατηγοριών και
των γεγονότων προκειμένου να γίνει η σύνθεση. Το αποτέλεσμα αυτό παράγει την
ιστορία.
Άρα ο Ταιν προσδίδει στην ιστορία το
στάτους της επιστήμης. Εφαρμόζει ο ίδιος το πρόγραμμά του το 1875 όταν γράφει το βιβλίο Les Origines de la France contemporaine.
Ο
Χέρντερ ο φιλόσοφος και ο Μπερκ, ο πολιτικός, ορθώνονται ενάντια στον
ορθολογισμό και στον ντεϊσμό ο πρώτος, κατά της φιλελεύθερης παράδοσης που
ανάγεται στον Λοκ ο δεύτερος. Από την πλευρά τους ο Καρλάιλ εξεγείρεται ενάντια
στην Αγγλία των δύο Bills of Rights στην οδό της δημοκρατίας και οι Ρενάν και
Ταιν προσπαθούν να σώσουν τη χώρα τους τη Γαλλία και μαζί της ολόκληρο τον
δυτικό πολιτισμό, από τη θριαμβεύουσα Γ΄
Γαλλική Δημοκρατία. Ο Ταιν έχοντας πίσω του την εμπειρία των πολιτικών
γεγονότων καταλήγει στη θεωρία των δύο όψεων της λαϊκής κυριαρχίας : η πρώτη
οδηγεί στην αποδυνάμωση της εκτελεστικής εξουσίας και η δεύτερη στη δικτατορία
του κράτους. Θεωρεί τον Ρουσσώ υπεύθυνο για την αλλοτρίωση του ατόμου και την
υποδούλωσή του στο τέρας που ονομάζει λαϊκή κυριαρχία. Γράφει ότι πριν από το Κοινωνικό Συμβόλαιο ο άνθρωπος ήταν ιδιοκτήτης αγαθών, με το
κοινωνικό συμβόλαιο τα έχασε και υποχρεώθηκε στο κράτος. Την ιδέα αυτή την είχε
πρώτος εκφράσει ο Τοκβίλ (1805-1859) γράφοντας ότι από τη στιγμή που
καθιερώνεται η αρχή της λαϊκής κυριαρχίας, το Παλαιό καθεστώς οδηγεί κατευθείαν
σε ένα δεσποτισμό νέου τύπου. Με τη μόνη διαφορά ότι ενώ οι Μπερκ και Ταιν
συμφωνούν με την ορατή ύπαρξη αυτού του κινδύνου, ο Τοκβίλ πιστεύει ότι χάρη
στις αρετές της δημοκρατίας οι κίνδυνοι αυτοί μπορούν να ξεπεραστούν. Όσο για
την παιδεία ο Ταιν στρέφεται και πάλι εναντίον του Ρουσσώ που δέχεται ως
ιδανική παιδεία του πολίτη εκείνη που συστήνει ο Πλάτωνας στην Πολιτεία και εκείνη που εφαρμόζεται στην
Σπάρτη, γράφοντας ότι κατ’αυτόν τον τρόπο από την πιο τρυφερή ηλικία, οι
μελλοντικοί πολίτες συνηθίζουν να αναγνωρίζουν την απόφαση της συνέλευσης του
λαού ως τη μόνη νόμιμη απόφαση.
Οι απόψεις του συγκλίνουν με αυτές
που ανέπτυξαν οι Μπερκ και Χέρντερ, γιατί και οι τρεις υπερασπίζονται ένα
πολιτισμό. Ο Ταιν παραδέχεται ότι η κλασσική γαλλική γλώσσα, η γλώσσα της
Ακαδημίας και των σαλονιών είναι το εργαλείο για να εξηγήσουμε, για να
αποδείξουμε, για να πείσουμε. Το εργαλείο αυτό εξελίσσεται έναν αιώνα αργότερα
σε «μια επιστημονική μέθοδο ανάλογη με την αριθμητική και την άλγεβρα», είναι
ανίκανο όμως να εκφράσει το πάθος, το ζωντανό άτομο, το ιδιαίτερο, το ιδιάζον.
Για την αδυναμία αυτή της γαλλικής γλώσσας ο Ταιν δίνει σαν παράδειγμα τη
μετάφραση του μονόλογου του Άμλετ του Σαίξπηρ από τον Βολταίρο, ή τη μετάφραση
του Ομήρου από τον Φενελόν. Η υπεροχή των γαλλικών την εποχή εκείνη, η υπεροχή
μιας γλώσσας σχεδόν μαθηματικής μεθόδου, που της λείπουν οι άμεσες λέξεις ή οι
πολύ δυνατές στιγμές που περιλαμβάνουν οικειότητες και ωμότητες, σημαίνει τη
νίκη του «αγαπημένου οργάνου του ορθού λόγου» ή καλύτερα «ενός ορισμένου ορθού
λόγου, ενός ορθού λόγου που επιχειρηματολογεί, που θέλει να σκέφτεται με τη
μικρότερη προετοιμασία και τη μεγαλύτερη ευκολία … που δεν μπορεί ή δεν θέλει
να καλύψει την πληρότητα και την πολυπλοκότητα της πραγματικότητας». Άλλωστε, ο
ίδιος ο Ταιν επικαλείται τη μαρτυρία του
Βολταίρου που ομολογούσε ότι «από όλα τα εξευγενισμένα έθνη, το δικό μας είναι
το λιγότερο ποιητικό».[6]
Ο Ταιν στις μελέτες του προκειμένου
να υποστηρίξει τις αρχές του στηρίχθηκε στα γεγονότα και στις σχέσεις μεταξύ
τους. Δεν τον απασχόλησε η μεταφυσική. Οι έρευνές του στη λογοτεχνία, την
κριτική και την ιστορία σημαδεύτηκαν από την επιμονή του στη μέθοδό του : την
αφαίρεση, την υπόθεση και την επαλήθευση. Στόχος του ήταν η κατανόηση του
ανθρώπου. Υπήρξε παράλληλα κριτικός της φιλοσοφίας και της ιστορίας. Δεν θα ήταν
υπερβολή να δεχθούμε ότι έδωσε στην κριτική μια νέα βάση που οδήγησε στην επιστημονική
κριτική της εποχής μας.
Κυρίες και
Κύριοι,
Παρά το γεγονός ότι η Αγγλία ξέχασε γρήγορα
την επανάστασή της, αποδείχθηκε ικανή να προχωρήσει πιο ομαλά και σταδιακά προς
τον δρόμο της δημοκρατίας. Η ελευθερία όμως αυτή της Αγγλίας ήταν δυναμική όταν
μεταφέρθηκε στη Γαλλία, όπου η αντίσταση από την εκκλησία και το κράτος ήταν
μανιώδης ως την τελευταία στιγμή. Το
αποτέλεσμα ήταν ειρωνικό γιατί ενώ η Αγγλία παρέμενε κορεσμένη από τα ταξικά
προνόμια και σχετικά πιστή σε αυτά, η Γαλλία έγινε μετά από τη δική της
επανάσταση το πιο ισότιμο και αντικληρικό κράτος της Ευρώπης – τουλάχιστον ως
προς τα ιδεώδη του. Η δύναμη της θρησκείας και της αριστοκρατίας σταδιακά
μειώθηκαν στην Αγγλία, ενώ στη Γαλλία ξεριζώθηκαν βίαια. Παρόλα αυτά οι δίοδοι πνευματικής
επικοινωνίας διατηρήθηκαν αναλλοίωτοι. Φιλόσοφοι, ιστορικοί, επιστήμονες και
από τα δύο κράτη, συνεργάσθηκαν για την εξέλιξη της φιλοσοφικής σκέψης και της
επιστήμης. Το πέρασμά τους από τη γη τον 18ο και 19ο
αιώνα επηρέασε τους συγχρόνους τους, αλλά και τους μελλοντικούς μελετητές του
έργου τους τόσο ώστε να αναπτύξουν οι τελευταίοι με τη σειρά τους τις αρχές και
τις μεθόδους τους. Οι Χιουμ, Καρλάιλ, Μπερκ, Μιλ, Ταιν, Ρενάν, Τοκβίλ για να
περιορισθώ σε όσους Άγγλους και Γάλλους ανέφερα στην εισήγησή μου, μελετώνται
μέχρι τις ημέρες μας και ίσως το έργο τους συνεχίσει να ερευνάται από μελετητές
του μέλλοντος. Η παρουσία τους στη γη μας ίσως ήταν τύχη ή κακοδαιμονία,
πρόοδος ή οπισθοδρόμηση, απ’ όποια όμως σκοπιά κι αν την θεωρήσουμε πιστεύω ότι
όλοι θα συμφωνήσουμε ότι προσέφεραν στην ανθρωπότητα κάτι. Και αυτό το κάτι
είναι το ότι μπορούμε και εμείς σήμερα
να μελετούμε τις απόψεις τους να τις κρίνουμε και να προχωρούμε, γιατί η
πρόοδος είναι ανοδική πορεία της σκέψης.
Σοφία
Μωραΐτη
[1] Αναφέρομαι στον Γερμανό Χέρντερ γιατί ταυτίστηκε και αυτός με τις
θέσεις του Μπερκ και του Βίκο.
[2] Zeev Sternhell, Ο Αντι-Διαφωτισμός, Πόλις, Αθήνα, 2010,
σελ.26
[3] Idem, σελ. 27
[4] Hippolyte Taine ; Les origines
de la France contemporaine
[5] Η φήμη της
δουλειάς αυτής οφείλεται κατά πολύ στη ανάλυσή του περί της επαγωγικής
απόδειξης, σε αντίθεση με τους συλλογισμούς του Αριστοτέλη. Ο Μιλ διατυπώνει
πέντε μεθόδους επαγωγής – την μέθοδο της συμφωνίας, την μέθοδο της διαφοράς,
την συνδυαστική ή διπλή μέθοδο της συμφωνίας και διαφοράς, την μέθοδο των υπολοίπων, και αυτή των ακολούθων παραλλαγών. Το κοινό στοιχείο αυτών των
μεθόδων, η μία πραγματική μέθοδος της επιστημονικής έρευνας, είναι η απαλοιφή. Επομένως όλες οι υπόλοιπες μέθοδοι είναι υποδεέστερες της μεθόδου της διαφοράς.
Επίσης ήταν η προσπάθεια του Μιλ να αξιώσει μια θεωρία της γνώσης, στο ίδιο
στυλ όπως ο Τζον Λοκ.Ένα
θεμελιώδες βιβλίο για την αρχή της ελευθερίας ήταν το Περί
Ελευθερίας (On Liberty), για τη
φύση και τα όρια της εξουσίας που μπορεί νόμιμα να ασκηθεί από
την κοινωνία πάνω στο άτομο. Ένα επιχείρημα που ανέπτυξε ο Μιλ ήταν η αρχή
βλάβης, δηλαδή, οι άνθρωποι είναι ελεύθεροι να έχουν οποιαδήποτε συμπεριφορά
επιθυμούν όσο δεν βλάπτουν άλλους.Ο Τζον
Στιούαρτ Μιλ μιλά μόνο για την αρνητική ελευθερία στο On Liberty, μια αρχή που σχημάτισε και ονόμασε ο Ιζάια Μπερλίν
(Isaiah Berlin). Ο Μπερλίν προτείνει πως η αρνητική ελευθερία είναι μια απουσία
ή έλλειψη εμποδίων, παρακωλύσεων ή εξαναγκασμών. Αυτό είναι σε αντιπαραβολή με
την άλλη του ιδέα της θετικής ελευθερίας, μια ικανότητα συμπεριφοράς, και η
παρουσία συνθηκών για ελευθερία, είτε είναι αυτές υλικοί πόροι, ένα επίπεδο διαφώτισης ή η ευκαιρία για πολιτική συμμετοχή. Έτσι ο Μιλ υποστήριξε ότι ο
ρόλος της Κυβέρνησης είναι να απομακρύνει τα εμπόδια, όπως οι νόμοι, από τις συμπεριφορές που δεν βλάπτουν τους άλλους.
[6] Voltaire, Traité sur la tolérance,
René Pomeau, Garnier-Flammarion, Paris, 1989
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.